Makadirio ya Mapato na Matumizi ya Wizara ya Uchukuzi kwa Mwaka wa Fedha 2024/2025

MHE. ORAN M. NJEZA: Mheshimiwa Spika, napenda kuwashukuru na kuwapongeza Mheshimiwa Dkt. Samia Suluhu Hassan, Rais wa Jamhuri ya Muungano wa Tanzania; Mheshimiwa Dkt. Philip Isdor Mpango, Makamu wa Rais wa wa Jamhuri ya Muungano wa Tanzania; Mheshimiwa Kassim Majaliwa Majaliwa, Waziri Mkuu wa Jamhuri ya Muungano wa Tanzania; Mawaziri na viongozi wote wa Wizara ya Uchukuzi, kwa uongozi wao na utendaji uliotukuka.

Mheshimiwa Spika, napenda pia kutumia fursa hii kukupongeza wewe binafsi na Naibu Spika na uongozi wote wa Bunge kwa uongozi wenu mahiri na wenye ubunifu wa hali ya juu katika kuongoza mhimili wa Bunge.

Mheshimiwa Spika, napenda kumpongeza Waziri wa Uchukuzi kwa hotuba nzuri iliyojaa ubunifu mkubwa na imedhihirisha uendelezaji wa miradi ya kimkakati na pia utayari wetu wa ushindani wa kimataifa (national competitiveness). Bajeti hii inaenda sambamba na Dhima ya Mpango wa Tatu wa Maendeleo wa Taifa wa Miaka Mitano 2021/22 – 2025/26 ambayo ni “Kujenga Uchumi Shindani na Viwanda kwa Maendeleo ya Watu.”

Mheshimiwa Spika, katika kipindi cha miezi kumi ya bajeti inayoishia Juni, 2024 Serikali kupitia Wizara ya Uchukuzi imetekeleza miradi mingi ya miundombinu ya reli, bandari na uimarishaji wa safari za anga ikiwemo ujenzi na uboreshaji wa viwanja vya ndege. Napongeza Serikali kwa hatua nzuri za utekelezaji wa mradi wa kihistoria wa ujenzi wa reli ya kisasa ya SGR pamoja na uboreshaji wa bandari utaimarisha kwa kiasi kikubwa uchumi wa nchi yetu. Reli ya SGR, TAZARA na Bandari ni nguzo imara ya kiuchumi na kiushindani katika biashara ya usafirishaji wa ndani na nchi za maziwa makuu na hata za Kusini mwa Afrika na Kati. Bandari za Tanzania ni lango la usafirishaji kwa Zambia, Malawi, DR Congo, Uganda, Burundi, Rwanda, Sudan ya Kusini na hata Zimbabwe na Msumbiji.

Mheshimiwa Spika, Serikali imefanya kazi kubwa kuhakikisha ujenzi wa SGR unaendelea kwa ufanisi mkubwa ambapo kipande cha Dar es Salaam – Morogoro na Morogoro – Makutopora umekamilika kwa asilimia karibu zote na huduma ya treni imepangwa kuanza hivi karibuni. Pia napongeza jitihada za Serikali za kuendelea kutafuta vyanzo vya fedha vya masharti nafuu kugharamia ujenzi wa vipande vilivyobaki. Pamoja na ujenzi wa reli ya kisasa, Serikali imefanya maboresho makubwa ya miundombinu na huduma katika bandari zetu hususan Bandari ya Dar es Salaam ili kukabiliana na ushindani mkubwa wa bandari zingine za ukanda huu wa Afrika Mashariki na Kusini mwa Afrika.
Mheshimiwa Spika, Bandari ya Dar es Salaam inakumbana na ushindani mkubwa toka bandari za Mombasa (Kenya), Beira (Msumbiji), Nacala (Msumbiji), Durban (Africa Kusini), Lobito (Angola) na Walvis Bay (Namibia). Maboresho ya bandari zetu iendane na kuondoa changamoto zingine ambazo zinasabisha gharama kubwa za usafirishaji kwa bandari zetu na kusababisha kupoteza biashara ya usafirishaji kwa bandari shindani. Ufanisi wa bandari unategemea pia maboresho ya barabara, Reli ya Kati (TRL), Reli ya TAZARA, utendaji wenye tija wa wadau wote wa bandari na hata watumishi ili kupunguza gharama za usafirishaji kwa wateja wa bandari zetu.

Mheshimiwa Spika, kutokana na maboresho ya miundombinu hususan Bandari ya Dar es Salaam, kwa mwaka 2022/2023 mchango wa mapato yanayokusanywa na TRA kutokana na huduma za kibandari kwenda Mfuko wa Serikali umeendelea kuongezeka hadi kufikia shilingi trilioni 9.354 ambayo ni asilimia 41.37 ya mapato yote yanayokusanywa na TRA.

Mheshimiwa Spika, katika ushuhuda wa mchango huu mkubwa, Serikali inashauriwa kuongeza uwekezaji zaidi katika kuboresha miundombinu ya bandari zetu ikiwemo mifumo ya TEHAMA. Mamlaka ya Bandari (TPA) inapaswa kuhimili ushindani, kwa kutoa huduma za uhakika, zenye ubora wa hali ya juu kuliko washindani wake. Katika kipindi hiki cha mahitaji makubwa ya kuboresha miundombinu ya bandari zetu, napendekeza mapato ya wharfage yakusanywe na TPA badala ya TRA. Katika utaratibu wa sasa, TPA itashindwa kujiendesha kibiashara kwa kusoma fursa ya kutumia karibu shilingi bilioni 700 za mapato ya wharfage ambayo ni zaidi ya asilimia 50 ya mapato ya shughuli za bandari. Utaratibu huu hautakuwa mgeni kwa vile duniani kote, mapato ya wharfage yanakusanywa na bandari kama chanzo cha kuboresha miundombinu ili kuboresha huduma za kibandari.

Mheshimiwa Spika, kwa sasa karibu asilimia 70 ya mzigo wote wa nchi za nje unasafirishwa kwa kupitia Dar es Salaam Corridor ambapo DR Congo ni asilimia 36, Zambia asilimia 31 na Malawi asilimia tano. Pamoja na fursa za kijiografia ya bandari zetu, mzigo unaopita sasa kwenye Bandari ya Dar es Salaam ni chini ya fursa ya asilimia 50 ya biashara yote ambayo kwa sasa sehemu kubwa inashikiliwa na bandari shindani.

Mheshimiwa Spika, changamoto kubwa za kiushindani zinatokana na ufanisi usiokidhi ushindani na gharama kubwa za bandari na watoa huduma wa Bandari ya Dar es Salaam. Pia kuna changamoto za kiutendaji kwa mashirika ya reli ya TAZARA na hata reli ya kati (TRL) inayopelekea gharama kubwa ambazo siyo za kiutendaji. Kwa ajili ya kunusuru biashara hii inayopotea kwa bandari shindani, Serikali ichukue hatua za haraka kuboresha huduma za TAZARA ikiwa ni pamoja ya maboresho ya miundombinu ya reli, ununuzi wa vichwa vya reli, mabehewa, na vitendea kazi vingine.

Mheshimiwa Spika, napendekeza Serikali kwa haraka ishughulikie maboresho ya Mkataba wa TAZARA ili kuwezesha kutafuta mkandarasi mwenye uwezo wa uendeshaji na menejimenti. Katika kipindi hiki cha ushindani mkubwa na hata mfumuko wa bei wa mafuta ya petroli, mbolea na bidhaa mbalimbali, usafirishaji wa reli ni mojawapo ya suluhisho kubwa kupunguza mzigo wa bei kubwa kwa wateja wa bandari zetu na hata wananchi.

Mheshimiwa Spika, pamoja na maboresha ya reli ya TAZARA, napendekeza kuendelea na ujenzi wa bandari kavu Mbeya ambayo ina fursa kubwa katika kipindi hiki katika kuwezesha kupunguza gharama za kusafirisha kwa wateja wa bandari na hata kupunguza bei za mafuta ya petroli, pembejeo na mazao ya kilimo. Bandari kavu ya Mbeya ni njia panda kwa wateja wa nchi za Malawi, Zambia, DRC Lubumbashi na hata kwa Zimbabwe na Msumbiji. Serikali ichukue hatua za haraka kuinusuru reli ya TAZARA hata ikibidi kurekebisha mikataba ya umiliki na uongozi ili mradi iendeshwe kwa tija. Kuna kuchukua hatua za makusudi kwa kutumia zaidi TAZARA kusafirisha mizigo ambayo imeelemea hata uwezo wa barabara zetu. Usafirishaji wa mizigo kwa kutumia TAZARA ilenge kupunguza gharama za mafuta ya petroli, pembejeo kwa wakulima na wakati huo kupunguza gharama za kusafirisha mazao ya wakulima.

Mheshimiwa Spika, pamoja na kuboresha TAZARA, napendekeza kukamilisha taratibu za ujenzi wa bandari kavu ya Mbeya, ambapo Serikali ya Mkoa imetenga maeneo makubwa mkabala na uwanja wa ndege wa Songwe na pia kuna njia ya reli ya TAZARA na barabara ya TANZAM. Eneo hili ni la kimkakati zaidi kutokana na kuwa ni njia panda ya nchi zote za Kusini mwa Afrika ikiwemo DRC. Pia eneo la kiusalama zaidi kutokana na kuwepo vikosi vyetu vya majeshi, pia Mamlaka ya Bandari kwa kipindi kirefu wamewahakishia wananchi wa Inyala, Mbeya kulipa fidia ya eneo lao wanalolichukua.

Mheshimiwa Spika, napendekeza Bandari ya Dar es Salaam kuingia makubaliano na TAZARA na TRL ili iweze kumiliki mabehewa yake kwa lengo la kuongeza ufanisi na kupunguza gharama ambazo sio za kiushindani. Pamoja na hatua hiyo, kuna fursa kubwa ya kutafuta mwekezaji mwenye uzoefu mkubwa katika uendeshaji wa reli kwa lengo la kuboresha utendaji hasa kwenye upande wa makontena. Serikali ifanye jitihada ya kupata mwekezaji ikiwemo kwa mfumo wa PPP kwa lengo la kuongeza biashara ikiwemo kurudisha biashara iliopotea kwa bandari shindani.

Mheshimiwa Spika, napendekeza Serikali iendelee na mkakati wa kutafuta mwekezaji wa Bandari ya Mbegani – Bagamoyo ambayo ina lango lenye kina asili cha mita 18 na haina kikomo cha upana wa meli ambazo zinaweza kuingia na kutoka bandarini hapo. Kutokuwepo kwa ukomo katika lango, bandari hiyo inaweza kuhudumia meli ambazo zinahudumiwa kwenye bandari kubwa duniani zenye urefu wa mita 400 na uwezo wa kubeba makasha hadi TEUs 22,000. Aidha, uwezo huu ni mkubwa katika eneo la Afrika Mashariki na Kati kwani kwa sasa hakuna bandari yenye uwezo kama huo. Hivyo, uendelezaji wa Bandari ya Mbegani, Bagamoyo utasaidia kupunguza msongamano wa shehena katika Bandari ya Dar es Salaam na kupelekea bandari zote kuwa shindani.

Mheshimiwa Spika, napongeza Serikali kwa uwekezaji kwenye viwanja vya ndege na pia kufufua shirika letu la ndege la ATCL. Kutokana na uzalishaji mkubwa wa mazao na madini, napendekeza Serikali iongeze ndege za mizigo na kuboresha viwanja vyetu kwa kujenga maghala yanayokidhi viwango vya kimataifa. Pia ATCL ianzishe safari za Mbeya - Dodoma na pia Mbeya na nchi za SADC ikiwemo DRC, Lubumbashi, Zambia na Malawi.

Mheshimiwa Spika, nashauri Serikali ikamilishe kulipa fidia za wananchi waliopisha ujenzi wa viwanja vya ndege kikiwemo kiwanja cha ndege cha Songwe, Mbeya.

Mheshimiwa Spika, naunga mkono hoja.