Mapendekezo ya Mpango wa Maendeleo wa Taifa unaokusudiwa kutekelezwa na Serikali kwa Mwaka wa Fedha 2025/2026 na Mapendekezo ya Mwongozo wa Maandalizi ya Mpango na Bajeti ya Serikali kwa Mwaka wa Fedha 2025/2026.

MHE. DKT. PIUS S. CHAYA: Mheshimiwa Mwenyekiti, kwanza nichukue nafasi hii kukushukuru sana wewe kwa kunipa hii nafasi ya kuchangia kwenye hoja ambayo iko mbele yetu, lakini ninachukua nafasi hii kumshukuru sana Mwenyezi Mungu, pia ninamshukuru sana na Mheshimiwa Rais.

Mheshimiwa Mwenyekiti, ninampongeza Mheshimiwa Waziri wetu wa Mipango na Uwekezaji, Profesa Kitila na Dkt. Mwigulu Nchemba, Mheshimiwa Waziri wa Fedha kwa kuleta hizi hoja mbili hapa.

Mheshimiwa Mwenyekiti, nami nina mambo mawili ambayo ninapenda kuchangia leo; la kwanza ni kuhusu vipaumbele vya mpango wa Serikali kwa mwaka ujao wa fedha. Pili, ninachangia vyanzo vya mapato kwa ajili ya huu Mpango wa Serikali ambao ninaenda kuchangia leo.

Mheshimiwa Mwenyekiti, kabla sijaendelea, kwenye Taarifa ya Mheshimiwa Waziri alianzisha guiding principles ambazo zita-guide utekelezaji wa huu mpango. Sasa nami nataka nimwongezee baadhi ya guiding principles na ninamwongezea hizi guiding principles kwa sababu huu mpango wetu ni wa mwaka mmoja. Kwa hiyo, ni lazima tuwe na guiding principles ambazo ni za short run za mwaka mmoja.

Mheshimiwa Mwenyekiti, kwanza, ni lazima tuje na mipango ambayo ni hai impact intervention. Mipango ambayo ndani ya mwaka mmoja itatuonesha matokeo fulani, kwa hiyo, hiyo ni mojawapo ya guiding principle Mheshimiwa Waziri, ambayo unahitaji kwenda nayo. (Makofi)

Mheshimiwa Mwenyekiti, la pili, hatuhitaji ku-spread thinly; ku-spread thinly ni kwamba tunaenda na vitu vingi, vyote tunataka tuvifanye kwa wakati mmoja. Lazima tuwe very focused kwa sababu tunaenda kutengeneza mpango wa mwaka mmoja. Kwa hiyo, tuangalie vile vipaumbele ambavyo tunaweza tukavifanya, don’t spread too thinly. (Makofi)

Mheshimiwa Mwenyekiti, la tatu, ni issue ya convergence programing, tunapopeleka mradi fulani, let say wa kujenga shule. Tunategemea watu wa TANESCO waende, watu wa RUWASA waende, na watu wa kupima ardhi waende. Sasa hili limekuwa tatizo kwenye miradi ya Serikali. Unakuta mtu anapeleka kiwanda halafu umeme haujafika, barabara haijafika na maji hayajafika. Sasa hili ni tatizo. Kwa hiyo, mojawapo ya principle ambayo Mheshimiwa Waziri, unatakiwa ui-integrate kwenye mpango wako ni kwamba, kama umepanga kupeleka kiwanda sehemu fulani, hakikisha kwamba umeme na maji vitaenda na ardhi vilevile itapimwa. (Makofi)

Mheshimiwa Mwenyekiti, la mwisho, principle ya mwisho kama nilivyosema, huu ni mradi wa mwaka mmoja. Lazima tutumie short run strategy, kwa sababu ni muda mfupi wa mwaka mmoja na tunaleta mpango wa kufanya ndani ya mwaka mmoja, hata mikakati yetu lazima iwe confined within one year. Kwa hiyo, nimesema nimwongezee Mheshimiwa Waziri kwa sababu alikuja na zile principles ambazo zita-guide huu mpango wake, nikasema nimwongezee hizi. (Makofi)

Mheshimiwa Mwenyekiti, sasa la pili ni kuhusu vipaumbele, wenzangu wameongea hapa, tunaenda kutengeneza mpango wa mwaka mmoja. Kimsingi kuna mambo ambayo yamekuwa yakifanyika na Serikali, tunahitaji kuyaendeleza lakini kuna mambo mengine mapya tunaweza tukayaibua kwa ajili ya kutekelezwa ndani ya mwaka mmoja. (Makofi)

Mheshimiwa Mwenyekiti, sasa nami ninaomba nieleze maeneo machache; la kwanza ni SGR, wote ni mashahidi na wenzangu wamesema hapa. Tumeshaona impact ya SGR, nimeona Mheshimiwa Waziri ametoa data kwamba, idadi ya watu waliosafiri kwa SGR imeongezeka na mapato yameongezeka.

Mheshimiwa Mwenyekiti, huu mradi bado haujakamilika, ni eneo ambalo Serikali inahitaji kwenda kuwekeza. Katika mwaka huu mmoja, tunataka tuone sasa milestone kwamba SGR imeishia Dodoma. Je, ndani ya huu mwaka mmoja, SGR itaishia wapi? Ndiyo kitu ambacho nilikuwa nasema, high impact intervention, lazima tuwe very focused. (Makofi)

Mheshimiwa Mwenyekiti, la tatu ni kuhusu kilimo cha umwagiliaji. Niseme, hii nchi yetu kama tunataka kuikomboa kwa wakulima, lazima wakulima wetu wawe na uwezo wa kulima mara nne kwa mwaka. Kama wananchi, wakulima wasipoweza kulima mara nne kwa mwaka, kwa kweli Mheshimiwa Waziri tutakuwa tunaidanganya nchi. (Makofi)

Mheshimiwa Mwenyekiti, ndiyo maana Mheshimiwa Bashe sasa hivi amekuja na slogan yake ya kuwekeza kwenye umwagiliaji. Kwa hiyo, moja ya vipaumbele ambavyo unatakiwa uende nacho, ni kwamba unahitaji kuhakikisha ile miradi ya umwagiliaji ambayo ameanzisha iende sasa kuanza kutekelezwa na ile ambayo ilikuwa kwenye terminal stage ikalete impact na ndiyo maana yangu ya high impact intervention. (Makofi)

Mheshimiwa Mwenyekiti, tunataka kuona miradi ya umwagiliaji ina impact, watu walime kwa mwaka mara nne ili hata inapotokea kuna drought, basi ile miradi ya umwagiliaji inaweza ika-feed eneo kubwa la Tanzania. Kwa hiyo, hilo lilikuwa ni eneo la pili ambalo nimependa kueleza. (Makofi)

Mheshimiwa Mwenyekiti, la tatu, ni lazima tujibu hoja za wananchi na tujue kero kubwa za wananchi ni nini? Kero kubwa za wananchi ni maji vijijini; watu wana shida ya maji. Sasa ndani ya huu mwaka mmoja, tunaendaje kutatua kero ya maji vijijini? Kuna visima vilichimbwa, havijafanyiwa installation na distribution. Kwa hiyo, lazima tuangalie ni visima vingapi vimechimbwa hatujafanya distribution, usambazaji haujafanyika. Huko ndiyo tukajikite na ndiyo maana yangu ya high impact intervention. (Makofi)

Mheshimiwa Mwenyekiti, lingine ni kuhusu maboma; wananchi wamejitolea sana kujenga maboma ya zahanati, madarasa na maboma ya ofisi za vijiji. Hili ni eneo ambalo ni kero kwa wananchi lakini ni hitaji kwa wananchi. Kwa hiyo, katika huu mpango wako Mheshimiwa Waziri, nategemea kuona sasa kwamba, ndani ya huu mwaka mmoja tutajibu zile kero za wananchi ambazo tukienda kwenye mikutano wanasema, lini mtakamilisha boma letu la zahanati na maboma yetu ya madarasa? Tujikite ndani ya huu mwaka mmoja tukamilishe yale maboma ambayo tumewaambia wananchi, mkijenga maboma Serikali inakuja kumalizia. Kwa hiyo, hili ni eneo mojawapo ambalo nimeona nishauri. (Makofi)

Mheshimiwa Mwenyekiti, lingine, kuna vituo vya afya vilipewa fedha, milioni 500, kwanza, ninashukuru Serikali, lakini ukiangalia vile vituo, kuna services hazijakamilika, hazina OPD na hazina wodi. Sasa tunaendaje mwaka unaokuja kwenda kujenga vituo vya afya vipya wakati kuna vituo vipo ambavyo vimejengwa, lakini kuna services zingine hazitolewi. Kwa hiyo, nilitegemea kwenye hili sasa Mheshimiwa Waziri aje na programu ambayo sasa tunaenda kuhakikisha kwamba tunakamilisha vile vituo ambavyo tayari vimeshaanza kufanya kazi na vimeshaonesha matokeo. Tuwajengee wodi na tukamilishe zile OPD ambazo hazipo, kwa hiyo, hilo ni eneo mojawapo ambalo nilitaka kushauri vilevile tulifanye. (Makofi)

Mheshimiwa Mwenyekiti, la mwisho ni suala la barabara na madaraja. Wote ni mashahidi, kuna madaraja ya kimkakati na kuna barabara za kimkakati. Kuna barabara ambazo ni kiungo kati ya wakulima, viwanda na walaji; Kuna madaraja ambayo ni viungo. Haya ndiyo maeneo ambayo ni high impact na tukienda kuyawekeza tutaona hata celebration ya wananchi.

Mheshimiwa Mwenyekiti, haya ndiyo maeneo ambayo Mheshimiwa Waziri anahitaji sasa kuyaingiza, kule kwangu nina Daraja la Sanza, Mheshimiwa Waziri analijua ambalo kimsingi lina-connect halmashauri nne na lina-connect mikoa miwili. Sasa tunaacha madaraja ambayo ni ya kimkakati, tunaenda kuwekeza kwenye madaraja ambayo hayana impact. (Makofi)

Mheshimiwa Mwenyekiti, kwa hiyo, nami ninashauri, kwenye huu mpango wa mwaka mmoja, kuna madaraja ambayo tayari wakandarasi wamepatikana. Kwa nini tusiende kuwekeza kwenye yale madaraja? Wapewe mikataba waanze kufanya kazi? Pia, kuna madaraja yameshaanza kujengwa na kuna barabara zimeshaanza kujengwa. Kwa nini tusiende kuwekeza kwenye zile barabara ambazo wakandarasi wameanza kujenga, wanadai, wakamilishe, hiyo ndiyo essence ya high impact intervention. Tunataka kuona matokeo ndani ya huu mwaka mmoja kulingana na zile fedha ambazo tunapeleka. (Makofi)

Mheshimiwa Mwenyekiti, la mwisho ni suala la industrial parts, viwanda vyote vime-concentrate on eastern zone, Pwani, Tanga na Mtwara. Viwanda vichache sana vipo Kanda ya Kati, Kanda ya Kusini na kwingine. Sasa tunapotaka kufanya distribution ya resources, kutengeneza ajira lazima kuwe na even distribution ya hizi investment. (Makofi)

Mheshimiwa Mwenyekiti, kwa hiyo, ushauri wangu, katika huu mwaka ambao wanaenda kufanya, nashauri watengeneze master plan ya ku-distribute hivyo viwanda vikae kwenye zones, watengeneze zones za viwanda. Viwanda visi-concentrate katika eneo moja, viwanda ku-concentrate eneo moja ni kukosesha fursa baadhi ya maeneo. Kwa hiyo, hilo ni eneo ambalo nami ninashauri walifanyie kazi. (Makofi)

Mheshimiwa Mwenyekiti, mwisho ni suala la vyanzo vya mapato, hizi kelele zote tunazopiga, kama hatuna fedha is the wastage. Kwa hiyo, lazima tushauri Serikali ni jinsi gani tunaweza kupata fedha.

Mheshimiwa Mwenyekiti, la kwanza, tuna sekta isiyo rasmi kubwa sana ambayo haichangii kwenye mapato, ambayo tunaiita informal sector. Ninashauri Wizara ya Mipango waje na mkakati kwanza wa utambuzi wa hii sekta, wawatambue walioko kwenye hii sekta, watengeneze register, waangalie mfumo mzuri, wanawezaje kuchangia kwenye pato la Taifa. Kwa sababu kinachotokea, wanasumbuliwasumbuliwa tu; leo wakimbizwe huku, kumbe tunaweza tukaja na mpango mzuri wa kuwa-identify, tukawawekea sehemu fulani wakachangia na inawezekana ikawa na impact kubwa sana. Kwa hiyo, hili ni eneo la kwanza. (Makofi)

Mheshimiwa Mwenyekiti, eneo la pili ni suala la kubana matumizi, nami ninashauri, katika huu mpango tunaoenda kuutengeneza, Serikali itarudi kubana matumizi. Hususani kwenye masuala ya usafiri; kwa mfano, kuna haja gani sasa hivi magari ya Serikali yakatumia mafuta wakati kuna gesi? Kwa mfano, sasa hivi tuna SGR, kuna haja gani sasa hivi watumishi kutoka Dar es Salaam wanatumia mabasi kuja Dodoma, wakati tuna SGR wanaweza wakapanda pale, wakakuta magari yapo huku Dodoma. Kwa hiyo, hayo ni maeneo ambayo ninashauri Serikali vilevile iweze kuangalia katika kuyashughulikia. (Makofi)

Mheshimiwa Mwenyekiti, la mwisho, upande wa ardhi…

(Hapa kengele ililia kuashiria kwisha kwa muda wa Mzungumzaji)

MWENYEKITI: Mheshimiwa, muda wako umekwisha, tafadhali.

MHE. DKT. PIUS S. CHAYA: Mheshimiwa Mwenyekiti, baada ya kusema hayo, ninaendelea kuishukuru Serikali na ninampongeza sana Mheshimiwa Rais kwa kazi kubwa anayoifanya na ninaunga mkono hoja. Ahsante sana. (Makofi)