Makadirio ya Mapato na Matumizi ya Wizara ya Fedha kwa Mwaka wa Fedha 2025/2026

MHE. PROF. PATRICK A. NDAKIDEMI: Mheshimiwa Spika, kwanza kabisa nimpongeze sana Waziri wa Fedha Mheshimiwa Mwigulu L. Nchemba (Mb.) na Naibu wake Mheshimiwa Hamad H. Chande (Mb.), Katibu Mkuu - Ndugu Natu El-maamry Mwamba, Naibu Makatibu Wakuu Ndugu Jenifer C. Omolo, Ndugu Amina K. Shaaban na Ndugu Elijah G. Mwandumbya, wataalamu wa Wizara na taasizi zilizoko chini ya Wizara kwa kazi nzuri wanazofanya kwenye kutekeleza majukumu yao.

Mheshimiwa Spika, nampongeza sana Waziri wa Fedha kwa sababu kwa kipindi hiki cha miaka mitano, usimamizi wake wa kukusanya mapato na kutafuta fedha za kuendesha Serikali na kutekeleza miradi mbalimbali ndiyo unatufanya leo tutembee kifua mbele. Mimi kule Moshi Vijijini miradi iliyotekelezwa na Serikali imesharekodi zaidi ya shilingi bilioni 50.

Mheshimiwa Spika, mimi nitachangia kuhusu changamoto mbalimbali zinazowakabili wajasiriamali wanaofanya biashara za aina mbalimbali na nitatoa mapendekezo ya jinsi ya kuzitatua ili kuboresha ufanisi wa biashara za wajasiriamali. Utatuzi wa changamoto hizi utasaidia sana Wizara kufanikiwa kwenye kutafuta na kukusanya mapato ya Serikali kupitia kwenye kundi la wajasiriamali.

Mheshimiwa Spika, nianze kwa kuuliza, Je, Mungu aliruhusu biashara? Jibu ni ndio. Mwanzo 34:10. [10] Nanyi mtakaa nasi, na nchi hii itakuwa mbele yenu; kaeni, na kufanya biashara humo, mkapate mali humo. Na katika vitabu vitakatifu, inaonekana kwamba zilifanyika biashara za aina mbalimbali.

Nehemia 13:16,20 inasema [16] Tena wakakaa humo watu wa Tiro, walioleta samaki, na biashara za kila namna, wakawauzia wana wa Yuda siku ya Sabato, na mumo humo Yerusalemu. [20] Basi wenye biashara na wachuuzi wa bidhaa za kila namna wakalala nje ya Yerusalemu mara mbili tatu.

Mheshimiwa Spika, vitabu vitakatifu vinatambua kwamba biashara inasababisha utajiri. Wana wa Mungu tunaelekezwa kufanya biashara halali tutajirike na hivyo basi kufanya biashara kama zile wanazofanya wajasiriamali siyo dhambi. Ezekieli 28:5 [5] Kwa hekima yako nyingi, na kwa biashara yako, umeongeza utajiri wako, na moyo wako umeinuka kwa sababu ya utajiri wako.

Mheshimiwa Spika, kama ilivyoekezwa hapo juu, wajasiriamali wamekuwepo tokea zama za kale, na ni kundi muhimu katika jamii linalotoa mchango mkubwa hivyo basi Serikali inatakiwa iliangalie kundi hili kwa jicho la pekee kwa ajili ya ustawi wao na Taifa letu.

Mheshimiwa Spika, wajasiriamali ni watu wanaoanzisha na kuendesha biashara zao wenyewe badala ya kutegemea ajira ya moja kwa moja kutoka kwa mwajiri. Watu hawa wako katika makundi mbalimbali. Kwa mfano, wale wanaofanya:-

Moja, biashara ndogo ndogo ambazo hazihitaji mtaji mkubwa kama uuzaji wa vyakula; kuuza chipsi, maandazi au kahawa, uuzaji wa bidhaa za kawaida kama chumvi, sabuni au bidhaa za matumizi ya kila siku, na biashara za soko kama kuuza mboga, matunda, au bidhaa za nyumbani sokoni.

Pili, biashara za huduma; huduma za urembo kama saluni za nywele, huduma za vipodozi, au masaji, huduma za usafirishaji kama kuendesha bodaboda, bajaji au magari ya uchukuzi, na huduma za elimu kama kufundisha masomo, kozi za mtandaoni, au kutoa ushauri wa kitaaluma.

Tatu, biashara za kilimo; kilimo cha mazao kama kuzalisha mazao kama mahindi, mpunga, mboga, na matunda kwa ajili ya kuuza, ufugaji kuku, ng’ombe, mbuzi, au samaki, na uzalishaji wa mbegu na miche: kuuza mbegu za mazao au miche ya miti.

Nne, biashara za sanaa na ubunifu; sanaa ya michoro, kuuza michoro au kazi za mikono, muziki na filamu kama kuimba, kucheza, au kutengeneza filamu, na ubunifu wa mitindo kama kutengeneza nguo au viatu vya kipekee.

Tano, biashara za fedha; udalali wa hisa kama kuuza na kununua hisa kwa wateja, wakala wa pesa kama kufungua wakala wa huduma za kifedha kama M-Pesa, Tigo Pesa, au Airtel Money, na kutoa mikopo midogo kama kuwakopesha watu fedha kwa riba.

Sita, biashara za kilimo-biashara; usindikaji wa unga kama kutengeneza unga wa mahindi, sembe, au unga wa lishe, uzalishaji wa bidhaa za chakula kama kutengeneza asali, siagi ya karanga, au juisi, na uzalishaji wa mbolea kama kutengeneza mbolea za asili kutoka kwa mabaki ya mimea au wanyama.

Saba, biashara za burudani na utalii kama usimamizi wa safari za watalii kutoa huduma za kutembelea vivutio vya utalii - tour guide, maonesho ya sanaa kama kuendesha maonesho ya utamaduni.

Mheshimiwa Spika, wajasiriamali waliotajwa hapo juu ni nguzo muhimu katika kukuza uchumi wa nchi, kwani wanachangia katika kuzalisha ajira, kuleta ubunifu, na kuimarisha maendeleo ya kiuchumi. Hata hivyo, safari ya ujasiriamali imejaa changamoto nyingi zinazoweza kuathiri ukuaji wa biashara na kufikia malengo ya kifedha na kimaendeleo. Changamoto hizi zinatokana na sababu za kutokuwa na elimu ya biashara, kifedha, sera na sheria zisizo rafiki, kiteknolojia, masoko ya bidhaa, kiutawala, na kijamii ambazo mara nyingi huwa na athari kubwa kwa biashara mpya au ndogo.

Mheshimiwa Spika, changamoto hizi zikipatiwa ufumbuzi, kundi hili la wajasiriamali litachangia kikamilifu kwenye kufanikisha vipaumbele vya bajeti ya Wizara ya mwaka 2025/2026 kwenye kutafuta na kukusanya mapato ya Serikali kufikia shilingi trilioni 50.17 kwa ajili ya utekelezaji wa bajeti ya Serikali.

Mheshimiwa Spika, baadhi ya changamoto kubwa za wajasiriamali ni kama ifuatavyo:-

Kwanza, changamoto ya elimu na mafunzo ya biashara kwa jamii; elimu ya biashara ni muhimu kwa wajasiriamali wa makundi yote kama yale yaliyoainishwa hapo juu ili kufanikiwa katika uendeshaji wa biashara zao. Hata hivyo, baadhi ya wajasiriamali hawana ujuzi wa masoko, usimamizi wa fedha, na mbinu za kujenga mikakati ya biashara. Kwa mfano, mjasiriamali anayejishughulisha na biashara ya kilimo anaweza kushindwa kujua jinsi ya kupanga bei, kutafuta masoko, au kudhibiti gharama za uzalishaji. Kukosa ujuzi na elimu ya biashara huathiri ufanisi wa biashara na kuzorotesha maendeleo ya biashara ya mjasiriamali.

Mheshimiwa Spika, ninaishauri Serikali ianzishe programu maalumu za kutoa mafunzo ya usimamizi wa biashara na ujuzi wa kibiashara kwa wajasiriamali. Katika hili, wajasiriamali wanapaswa kupewa mafunzo ya ujuzi wa kibiashara na usimamizi wa biashara ili kuwasaidia kuwa na mipango bora na kuongeza ufanisi wa biashara zao. Vilevile, jamii inapaswa kuelimishwa kuhusu umuhimu wa elimu ya biashara na ujuzi wa kibiashara ili kuwawezesha wajasiriamali kufanikiwa na kuongeza tija na kuchangia kwenye ulipaji wa kodi.

Pili ni changamoto ya upatikanaji wa mitaji na rasilimali za kifedha; wajasiriamali wengi hukabiliwa na changamoto ya kukosa mitaji ya kuanzisha na kukuza biashara zao. Upatikanaji wa mikopo ni mgumu kutokana na masharti magumu ya benki na taasisi za kifedha ambazo mara nyingi huhitaji dhamana kubwa kutoka kwa wajasiriamali. Kwa mfano, nchini Tanzania, wajasiriamali wadogo hukosa mitaji ya kutosha kwa ajili ya kununua vifaa vya kisasa hali inayowafanya washindwe kushindana katika soko. Ukosefu huu wa mitaji unazuia wajasiriamali wengi kufikia malengo yao ya kifedha na kuathiri ukuaji wa biashara zao.

Mheshimiwa Spika, ninaishauri Serikali kuanzisha madirisha maalumu katika mabenki kwa ajili ya kutoa mikopo ya masharti nafuu kwa wajasiriamali. Mikopo nafuu itaongeza urari wa biashara kwa kundi hili na kuongeza makusanyo ya Serikali kupitia kodi na ushuru mbalimbali. Pia itamaliza changamoto ya wajasiriamali hawa kutumiwa na wafanyabiashara wakubwa kuwauzia bidhaa zao kwani watakuwa na mitaji yao. Kwenye kutoa mikopo ya riba nafuu na mafunzo ya kifedha kwa wajasiriamali, Serikali na mashirika ya kifedha yanapaswa kutoa mikopo ya riba nafuu kwa wajasiriamali na kutoa mafunzo ya kifedha kwa ajili ya kuwasaidia kuanzisha na kuendeleza biashara zao.

Tatu ni changamoto ya kukosa ulinzi wa kisheria na kutokuwepo kwa sera madhubuti za ujasiriamali; katika baadhi ya nchi, wajasiriamali hukosa ulinzi wa kisera na kisheria wa biashara zao kutokana na ukosefu wa sera na sheria rafiki za kusimamia biashara ndogo ndogo. Hii hufanya wajasiriamali kuathiriwa na changamoto kama ushindani usio wa haki au utapeli.

Mheshimiwa Spika, ninaishauri Serikali kuweka sera na sheria zinazolinda wajasiriamali wadogo. Serikali inapaswa kuweka sera na sheria zinazolinda biashara ndogo ndogo na wajasiriamali dhidi ya ushindani usio wa haki na utapeli ili kuhakikisha usalama wa biashara zao. Wajasiriamali wanapaswa kupewa mafunzo ya jinsi ya kulinda biashara zao kisheria ili kuondoa changamoto za ushindani usio wa haki na utapeli.

Nne ni changamoto ya ukosefu wa masoko na ushindani wa kibiashara; masoko ni kipengele muhimu kwa biashara yoyote, lakini wajasiriamali wanakutana na changamoto ya kupata masoko ya bidhaa na huduma zao. Wajasiriamali wengi hawana uwezo wa kufikia wateja kwa urahisi au kukidhi mahitaji ya wateja kutokana na gharama za masoko au kutokuwa na mipango bora ya masoko. Kwa mfano, hapa nchini Tanzania, wajasiriamali wanaojihusisha na kuzalisha mazao ya kilimo hukutana na changamoto ya kukosa masoko ya uhakika kwa mazao yao. Hali hii husababisha bidhaa zao kuharibika au kuuzwa kwa bei duni, jambo linalowasababishia hasara.

Mheshimiwa Spika, ninaishauri Serikali kusaidia wajasiriamali kufikia masoko ya ndani na nje. Katika hili jambo, Serikali na taasisi zinazoshugulikia masoko wanapaswa kuweka mipango ya kusaidia wajasiriamali kupata masoko ya ndani na nje ili kupanua soko la bidhaa zao na kuongeza mapato yao.

Changamoto ya tano ni matumizi ya teknolojia ya kisasa; teknolojia ya kisasa ni nyenzo muhimu kwa wajasiriamali kuongeza ufanisi wa uzalishaji na kufikia masoko mapya. Hata hivyo, wajasiriamali wengi hawana uwezo wa kumudu gharama za teknolojia ya kisasa au ujuzi wa kuitumia. Kwa mfano, mjasiriamali anayefanya biashara za kilimo hapa Tanzania anaweza kukosa uwezo wa kununua computer ya kumsaidia kufuatilia mifumo ya masoko duniani jambo linalomfanya kushindwa kupata taarifa za masoko duniani. Kukosa teknolojia ya kisasa huathiri uwezo wa wajasiriamali kufanikisha shughuli zao na kupunguza ubora wa bidhaa na huduma.

Naishauri Serikali kuhamasisha wajasiriamali kujielekeza kwenye matumizi ya teknolojia ya kisasa kwa gharama nafuu. Serikali na mashirika ya maendeleo zinapaswa kusaidia wajasiriamali kupata teknolojia ya kisasa kwa gharama nafuu na kutoa mafunzo ya matumizi yake kwa ufanisi.

Sita ni changamoto ya kudhibiti gharama za uendeshaji na bei za malighafi; wajasiriamali hukutana na changamoto ya kudhibiti gharama za uendeshaji wa biashara na bei za malighafi. Bei za malighafi kama vile pembejeo za kilimo zikiwemo mbegu, mbolea na dawa mara nyingi huwa juu, jambo linaloongeza gharama za uzalishaji. Hali hii inawaongezea gharama za uzalishaji na kuwafanya kushindwa kushindana kwenye bei katika soko huria la bidhaa zao ukilinganisha na wazalishaji wengine. Changamoto hii huathiri faida ya biashara na kuathiri uwezo wa wajasiriamali kutoa bidhaa bora kutokana na kushindwa kumudu gharama za pembejeo.

Mheshimiwa Spika, ninaishauri Serikali kuhamasisha wajasiriamali kuweka malengo ya biashara na kudhibiti gharama za uendeshaji. Wajasiriamali wanapaswa kuhamasishwa kuwa na malengo ya biashara na kujifunza kudhibiti gharama ili kuhakikisha biashara zao zinakua na kuimarika.

Mheshimiwa Spika, nimalizie kwa kuishauri Serikali kuwa ni muhimu kuhakikisha kuwa changamoto hizi zinazowakabili wajasiriamali zinawekewa mikakati ya kuziondoa ili kundi hili likue na liweze kuchangia katika maendeleo ya jamii na Taifa letu.

Mheshimiwa Spika, baada ya maelezo yangu hapo juu, naunga mkono hoja.