MHE. NDAISABA G. RUHORO: Mheshimiwa Spika, ahsante sana kwa kunipa nafasi hii. Nami nianze kuwashukuru wananchi waJimbo la Ngara kwa kunichagua kwa kishindo kikubwa na siku ya leo nipo hapa Bungeni kama Mbunge miongoni mwa Wabunge wa Bunge la Kumi na Mbili. Vilevile naomba nishukuru Chama changu Cha Mapinduzikwa kuniteua, bila Chama Cha Mapinduzi kuniteua leo hii nisingekuwepo hapa.

Nimesoma sana kwa umakini mkubwa hotuba ya Rais wa Jamhuri ya Muungano wa Tanzania ukiondoa vitabu vya dini kwa maana ya Biblia, hii hotuba ya Mheshimiwa Rais ni Biblia yangu ya pili. Ukiangalia namna hotuba hii ilivyopangiliwa maudhui yaliyomo utagundua kabisa ndiyo maana Taifa letu linasonga mbele kwa sababu Jemedari wetu Rais wa Jamhuri ya Muungano wa Tanzania yuko vizuri na mipango ipo vizuri.

Mheshimiwa Spika, naomba nichangie hotuba ya Rais kwenye maeneo matatu: Eneo la kwanza ni kuwezesha wananchi kiuchumi; eneo la pili, ni ufugaji; na eneo la tatu, ni upande wa sekta za maji, umeme pamoja na barabara.

Mheshimiwa Spika, naomba nianze na sehemu ya kwanza ya uwezeshaji wananchi kiuchumi. Ukisoma hotuba ya Mheshimiwa Rais ukurasa wa11 imeelezea kwamba kuna mifuko ya kukopesha wananchi zaidi ya 18 na mifuko hiyo inaonekana haileti tija kwa sababu ya gharama za kuendesha mifuko hiyo, suala la uratibu, lakini ukiangalia na namna ya kupima matokeo inaleta changamoto kunapokuwepo na mifuko mingi.

Mheshimiwa Spika, ukisoma hotuba hiyo ukurasa huo wa11 utaona kuna ombi ambalo linamwomba Mheshimiwa Waziri Mkuu kuangalia uwezekano wa kuunganisha mifuko hii ili iweze kuleta tija kwa Watanzania. Mimi mwenyewe nilisikia baadhi ya mifuko kwa mara ya kwanza alipokuwa anaisoma Mheshimiwa Rais. Nataka nikueleze Watanzania hawajui hii mifuko tena ukiangalia, Mheshimiwa Rais amesema kwenye hotuba yake hapa kwamba mikopo hii ni ile isiyokuwa na riba na ile yenye riba nafuu.

Mheshimiwa Spika, hata sisi Wabunge tungependa kwenda kukopa kwenye mifuko hii tukaachana na kukopa hadi kwenye gratuity za kwetu, naomba niiombe Serikali hasa Ofisi ya Waziri Mkuu iweke utaratibu mzuri kwanza wa utoaji taarifa kwa Watanzania juu yahii mifuko. Vile vile iweke utaratibu mzuri hii mifuko iweze kusaidia wananchi na wananchi wote nchi nzima waweze kupata taarifa sahihi za mifuko hii na utaratibu wa kuweza kupata fedha kutoka kwenye mifuko hii ya kuwezesha wananchi kiuchumi.

Mheshimiwa Spika, naomba niende kwenye upande wa ufugaji na hapa najikita kwenye kitu kinaitwa uhimilishaji, huduma ya uhimilishaji ni huduma inayomfanya mfugaji ahamuwe muda na siku ambapo na siku ambapo mfuko wake utapata mimba, huduma ya uhimilishaji inamwezesha mwananchi kupanga akitaka ng’ombe wake apate mimba kesho yake anamwita Daktari wa Mifugo, anaweka homoni pale anaweka mbegu na ng’ombe wake anapata mimba.

Mheshimiwa Spika, huduma hii inaweza kumfanya mfugaji kuamua idadi ya mifugo anayoitaka kila mwaka na hivyo tunaweza kuzalisha mifugo mingi na hivyo kukuza uchumi wa kaya moja moja na Taifa kwa ujumla. Naiomba Serikali kwenye eneo hili la uhimilishaji iweze kutenga fedha za kutosha kununua zana za uhimilishaji na kupeleka Madaktari wa Mifugo kwenye chuo kilichopo Arusha kinachofundisha masuala ya uhimilishaji ili kuweza kuleta tija kwenye eneo hili la ufugaji.

Mheshimiwa Spika, naomba niende kwenye upande wa miundombinu hasa specifically kwenye sekta za maji, umeme pamoja na barabara. Jimboni kwangu na maeneo mengine nimesikia Watanzania wengi sana wanalalamika hasa vibarua pamoja na kampuni za Kitanzania zinazofanya kandarasi kama sub-contractors na makampuni ya nje. Mimi mwenyewe nimewahi kuwa sub kwenye tenda ambayo walipewa Wajerumani. Nataka nieleze wazi kwamba tunapigwa sana kwenye eneo hili, mzungu anasaini mkataba wa dola milioni tatu anakupatia kazi kama sub tunafanya kazi yote asilimia 98, inapokuja kwenye malipo kipindi kingine anatuzungusha, kipindi kingine bargaining power inakuwa ni ndogo na hata kipindi kingine Watanzania tunadhulumiwa.

Mheshimiwa Spika, achilia mbali sisi ambao niConsultants, njoo upande wa vibarua takribani maeneo mengi sana nchi nzima, wananchi vibarua wanalia. Hapa ninaombi kwa Serikali hasa kwenye idara zote hizi upande wa sekta ya maji, umeme na barabara, naomba Wizara ziweke utaratibu mzuri wa wananchi hawa wa Tanzania kulipwa moja kwa moja kutoka kwenye Wizara husika. Tukifanya hivyo, Watanzania watalipwa moja kwa moja na ile dhuluma ambayo tunadhulumiwa haitakuwepo, ni suala la Serikali kuweka utaratibu mzuri, mkandarasi mkubwa anatoa taarifa kwa aliyetoa kazi za vibarua ama aliyefanya naye sub-contractors, then Serikali inalipa moja kwa moja, tunadhulumiwa sana kwenye eneo hili.

Mheshimiwa Spika, mwisho kabisa,naomba nieleze changamoto iliyopo kwenye upande wa barabara. Barabara nyingi hasa za mjini ni chafu kwa maana ya kwamba zimejaa mchanga. Utaratibu uliopo wa kusafisha barabara nimeshindwa kuelewa vizuri, nilikuwa najiuliza, barabara inajengwa nzuri ya lami lakini baada ya muda mfupi unakuta michanga imejaa na kaeneo ka kupita ni kadogo katikati ya barabara na ile michanga inamomonyoa barabara. Naomba Serikali iangalie utaratibu mzuri iuandae wa kusafisha hizo barabara kutoa michanga kwenye lami. Najiuliza jukumu la kusafisha barabara wakipewa TAMISEMI, akapewa Mheshimiwa Jafo, mtaa husika ukahusika kusafisha zile barabara ile michanga itaondoka maeneo yale na barabara zitakuwa safi.

Mheshimiwa Spika, zile barabara za mijini zilizotengenezwa kwa gharama kubwa hata ukipita wewe jaribu kuchungulia kwenye kioo cha gari yako utakuta michanga imesogea kabisa mpaka inataka kumaliza barabara.

Mheshimiwa Spika, baada ya kusema hayo, naunga mkono hoja. Ahsante sana.(Makofi)

MHE. NDAISABA G. RUHORO: Mheshimiwa Naibu Spika, ahsante sana kwa kunipa nafasi ya kuchangia Mpango wa Tatu wa Maendeleo wa Miaka Mitano. Naomba nianze kwa pongezi. Wapo Mawaziri wanne ambao wamegusa maisha ya wananchi wa Jimbo la Ngara na ninapenda nitumie nafasi hii kuweza kuwapongeza. Naomba kumpongeza Mheshimiwa Prof. Adolf Mkenda na Mheshimiwa Hussein Bashe kwa kugusa maisha ya wananchi wa Jimbo la Ngara.

Mheshimiwa Naibu Spika, nilipomwomba Mheshimiwa Prof. Mkenda miche ya michikichi ndani ya siku saba, alituma watu wa TARI, walifika Ngara na kuotesha vitalu vya miche ya mchikichi. Ahsante sana. Nilipoomba miche ya kahawa, Mheshimiwa Hussein Bashe ndani ya mwezi mmoja amenipatia miche 300,000 na wananchi wangu wa Jimbo la Ngara wameshaipanda. (Makofi)

Mheshimiwa Naibu Spika, speed hii ya Wizara ya Kilimo ni speed ya dream-liner naomba muweze kuindeleza. Vile vile, naomba nimpongeze Mheshimiwa Dorothy Gwajima pamoja na Mheshimiwa Godwin Mollel kwa kuendelea kuimarisha huduma za afya na hasa kwa kufika kwenye jimbo langu la Ngara na kuhakikisha kwamba changamoto zile za ukosefu wa madawa wamezifanyia kazi na sasa zile simu nilikuwa ninapigiwa kwamba hakuna madawa kabisa kwenye vituo vya kutolea huduma za afya, zimepungua. Ahsanteni sana kwa kuja Ngara, naomba kazi mnayoifanya ya kuboresha huduma za afya muweze kuendelea nayo na mtu yeyote asiwakatishe tamaa, mimi na wananchi wa Jimbo la Ngara nipo pamoja nanyi.

Mheshimiwa Naibu Spika, nimalizie kwa kumpongeza Mheshimiwa Maryprisca na Mheshimiwa Aweso kwa kuja Ngara pia kugusa maisha ya wananchi wa Jimbo la Ngara. Walikuja Ngara na wakati Mheshimiwa Maryprisca anafika pale, alikuja na barua mkononi ambayo ilikuwa na taarifa za kupewa kibali cha kuruhusiwa kujenga mradi wa maji mpya ambao unaenda kutatua matatizo ya maji kwenye Mji wa Ngara Mjini pamoja na viunga vyake. (Makofi)

Mheshimiwa Naibu Spika, baada ya kuwapongeza Waheshimiwa Mawaziri hao waliogusa maisha ya wananchi wa Jimbo la Ngara, naomba niseme kwamba Wizara yote itakayotugusa kabla sijaendelea na mchango, nitakuwa nawapongeza hapa hivyo, nikija kuwaomba msaada kutokea Ngara Waheshimiwa Mawaziri, basi ujue kabisa kwamba ukinisikiliza haraka haraka utakula pongezi ndani ya hili Bunge. (Makofi/Kicheko)

Mheshimiwa Naibu Spika, naomba niende moja kwa moja kwenye eneo la kilimo na ninaomba nichangie kwenye upande wa kilimo cha zao la alizeti. Mahitaji ya mafuta ya kula Tanzania kwa mwaka mmoja tunaitaji metric tani 400,000 mpaka 500,000 za mafuta ya kula. Uwezo wa kuzalisha mafuta ya kula kama Taifa ukijumlisha michikichi, alizeti na kadhalika, tunazaliza metric tani 200,000 mpaka 250,000 kwa mwaka. Hii inafanya tuweze kuagiza mafuta nje ya nchi kwa kutumia fedha za Kitanzania zenye dhamani ya Dola za Kimarekani milioni 80. Tunatumia fedha hii wakati Watanzania wapo na wana uwezo wa kulima alizeti na hayo mazao mengine tukazalisha mafuta ya kula hapa nchini.

Mheshimiwa Naibu Spika, Watanzania tuko tayari kuzalisha mafuta ya kutosheleza mahitaji ya Taifa. Wapo wakulima wa kutosha, wako wasindikaji wa mafuta ambao kwa Mkoa wa Manyara peke yake, nikitolea mfano, kuna viwanda vya kukamua na kusindika mafuta ya alizeti 234; na kwenye Jimbo la Ngara kipo kiwanda kimoja ambacho ni changu mwenyewe na chenyewe kina uwezo wa kuzalisha mafuta ya kula ya alizeti yanayotosheleza wakazi wa Jimbo la Ngara. (Makofi)

Mheshimiwa Naibu Spika, hata hivyo, changamoto kubwa inayofanya tushindwe kuzalisha mafuta ya kula ya kutosha, ipo kwenye upatikanaji wa mbegu bora ya kisasa. Taasisi za utafiti za Tanzania tulizonazo hazijawahi na sijui kama wana mpango wa kuanza uzalishaji wa mbegu bora ya alizeti aina ya high breed. Teknolojia wanayoitumia kwa sasa kuzalisha mbegu ya alizeti inaitwa Open Pollinated Varieties (OPV), maana yake wanazalisha mbegu yenye daraja la kati ambayo haiwezi kuzalisha mafuta ya kutosha kutosheleza mahitaji ya nchi.

Mheshimiwa Naibu Spika, kwa mantiki hiyo, naomba nitumie nafasi hii kuweza kumwomba Waziri wa Fedha kufanya mambo yafuatayo; kaka yangu Mheshimiwa Mwigulu, mwana wa Nchemba, naomba utusaidie mambo yafuatayo: moja, Wizara yako isaidie kulinda viwanda vya ndani hususani vile vinavyomilikiwa na wasindikaji wadogo, viwanda vya kati na vile vidogo hususani kwa kuzielekeza mamlaka, hasa TRA kujitafakari inapokwenda kwenye viwanda hivi na kuviathiri kupitia makusanyo ya kodi kwenye usajili, lakini pia na kodi za ukaguzi.

Mheshimiwa Naibu Spika, pia zipo mamlaka nyingine zinazoathiri viwanda hivi vidogo vidogo. NEMC, hitaji la kufanya Environment Impact Assessment ambalo linataka ukiwa na kiwanda uweze kutoa shilingi milioni 10, hiyo una- depots benki, umekopa huku kuanzisha kiwanda; hii nayo inatuathiri kwenye viwanda vidogo vidogo. Hivi vitu Mheshimiwa Waziri wa Fedha na Mipango viangaliwe ili athari inayopatikana kutokana na vitu hivyo ipunguzwe ili viwanda hivi viweze kufanya kazi vizuri.

Mheshimiwa Naibu Spika, eneo la pili ambalo ni muhimu, ninaomba Vituo vya Utafiti vya Serikali vya Mbegu viwezeshwe ili vianze kuzalisha mbegu bora za kisasa. Narudia tena kwa msisitizo na herufi kubwa, VITUO VYA UTAFITI VYA SERIKALI VIWEZESHWE KUZALISHA MBEGU BORA ZA ZAO LA ALIZETI ZA KISASA MBEGU ZA HIGH BREED.

Mheshimiwa Naibu Spika, kwenye soko, mbegu la zao la alizeti inanunuliwa shilingi 35,000/=. ukienda Mbeya Vijijini, ni mwananchi gani ana uwezo wa kumudu gharama hii ya mbegu shilingi 35,000/= kwa kilo moja? Hayupo! Ndiyo maana mimi kule kwenye Jimbo langu la Ngara nimenunua mbegu na nikatoa mikopo nikawagawia wakulima. Ninaomba watu wa kilimo waje wajifunze, tume-pilot na inaenda vizuri. (Makofi)

Mheshimiwa Naibu Spika, eneo lingine ambalo ni muhimu sana ninaiomba Wizara ya Fedha iweze kusaidia Pamoja na Wizara ya Kilimo ni utolewaji wa mikopo ya mbegu kwa wakulima. Wakulima wawezeshwe kununua mbegu ili waweze kupanda zao la alizeti kwenye mashamba yao.

Mheshimiwa Naibu Spika, katika hali ya kawaida, mwananchi ana shamba lake amelilima, mbegu sokoni inauzwa shilingi 35,000/=, hata kama tukiwezesha kwenye Taasisi zetu za Utafiti, sidhani kama itashuka shilingi 10,000/=. Bila kumwezesha mkulima huyu kwa kumpatia mkopo aweze kununua ile mbegu na kupata nguvu ya kupalilia shamba zima na baadaye kuvuna, hawezi kulima mashamba makubwa kibishara. Hivyo wakulima wawezeshwe.

Mheshimiwa Naibu Spika, tukifanya hayo mambo matatu tutakuwa tumepata faida zifuatazo: moja, tutawezesha Watanzania kupata mbegu za kutosha tena mbegu bora za zao la alizeti, ambapo endapo tutawezesha Taasisi zetu za Utafiti kuzalisha; na hii haina chenga chenga.

Mheshimiwa Naibu Spika, kama hatuwezi kutenga fedha za kuwezesha taasisi zetu zizalishe mbegu ya kisasa na badala yake tukawa tunasubiria Mataifa ya nje ambayo yana kampuni zao zinazozalisha mbegu za kisasa, wao ndio waje watuuzie, tena wanatupiga kweli kweli, kilo moja shilingi 35,000/=; bila hivyo tutakuwa hatujawatendea haki wananchi wangu wa Jimbo la Ngara, Shubi pamoja na Wahangaza na Wasukuma wa Nyamagoma pamoja na Wahaya wa Benagu. Tutakuwa hatujawatendea haki wananchi wa Dodoma wanaolima alizeti, Wagogo pamoja na wengine wa Singida, Wanyiramba na kadhalika.

Mheshimiwa Naibu Spika, kwa kufanya hivyo, tutapunguza gharama ya kununua mbegu ya zao la alizeti sokoni iliyopo kwa sasa. Kama tutawekeza kwenye viwanda vyetu vya kuzalisha mbegu, tutawezesha upatikanaji wa chakula cha mifugo cha kutosha. Yale mashudu yanatumika kwa ajili ya kulishia mifugo.

(Hapa kengele ililia kuashiria kwisha kwa muda wa Mzungumzaji)

MHE. NDAISABA G. RUHORO: Mheshimiwa Naibu Spika, namalizia.

NAIBU SPIKA: Kengele ya pili imeshagonga Mheshimiwa.

MHE. NDAISABA G. RUHORO: Mheshimiwa Naibu Spika, namalizia kabisa sekunde tano.

Mheshimiwa Naibu Spika, tukiwekeza hivi kwa kuwezesha taasisi zetu tunaenda kuondoa tatizo la mafuta kwenye nchi yetu ndani ya kipindi cha miaka miwili. (Makofi)

Mheshimiwa Naibu Spika, ahsante sana, naunga mkono hoja. (Makofi)

MHE. NDAISABA G. RUHORO: Mheshimiwa Naibu Spika, kwa niaba ya wananchi wa Jimbo la Ngara ninakushukuru kwa kunipatia fursa ya kuchangia bajeti ya Wizara ya Maji. Kwa namna ya kipekee kabisa ninapenda kumpongeza Mheshimiwa Waziri wa Maji, kaka yangu Juma Aweso; napenda kumpongeza Naibu Waziri, Mheshimiwa Maryprisca; napenda kumpongeza Katibu Mkuu wa Wizara ya Maji, Eng. Sanga kwa utendaji wao mkuu uliotukuka wa Wizara ya Maji. Kwa kweli tunawashukuru.

Mheshimiwa Naibu Spika, kipekee kabisa, napenda kuwashukuru viongozi hawa kwa kuridhia kuidhinisha shilingi milioni 500 kwa ajili ya kujenga Mradi wa Maji wa Ngara Mjini ambao pia utafikisha maji kwenye Kijiji cha Mkididili, Buhororo, Kumuyange, pamoja na Nyamiaga. Ninawashukuru sana kwa kuidhinisha hiyo fedha.

Mheshimiwa Naibu Spika, kipekee kabisa, napenda kuwashukuru Serikali ya Uingereza, Balozi wa Uingereza pamoja na mtu anaitwa Eng. Lukas Kwezi, kwanza kwa kubuni mradi wa nyumba ni choo, lakini kwa kubuni mradi wa RBF (Result-Based Financing). Kwa Jimbo la Ngara peke yake kupitia ubunifu wa hii miradi na ruzuku walizotupatia kama Taifa, tumepata takribani shilingi milioni 604 kwenye awamu iliyopita ya mgawanyo wa fedha za RBF.

Mheshimiwa Naibu Spika, napenda kumwomba ndugu yangu Eng. Lukas Kwezi aendelee kuwa na ubunifu huu na kwa vile mradi huu unakaribia kufika mwisho, basi aweze kubuni mradi mwingine wa miaka mitano ili katika kipindi changu cha miaka mitano cha kuongoza Jimbo la Ngara niendelee kupata mgao kama huu kila mwaka ili niweze kuondokana na changamoto za maji zilizoko kwenye Jimbo la Ngara. Napenda pia kushukuru, nimeona ukurasa wa 154 orodha ya miradi iliyotengewa fedha na Wizara ya Maji kwa ajili ya Jimbo la Ngara, kwa kweli ninashukuru sana.

Mheshimiwa Naibu Spika, naomba nielekeze mchango wangu kwenye upande wa usimamizi endelevu wa rasilimali za maji. Waheshimiwa Wabunge waliotangulia hapo nyuma kabla yangu, wameeleza changamoto nyingi zilizopo kwenye usimamizi wa miradi ya maji. Nami naomba hapa Wizara ya Maji mnisikilize vizuri, nina uzoefu kwenye kutengeneza hizo CBUWSO ambazo ndiyo Kamati za Maji na kuzisimamia.

Mheshimiwa Naibu Spika, kimuundo wa hizi CBWSO kuna tatizo la social setup. Maeneo mengine ni ngumu kutenganisha uongozi wa Kamati ya Maji pamoja na Uongozi wa Serikali ya Kijiji. Maeneo mengine utakuta Mwenyekiti, Katibu na Mweka Hazina wa Kamati ya Maji wana undugu na Serikali ya Kijiji. Hivyo, hata kwenye uwajibikaji wao inakuwa ni ngumu. Hata mimi Mbunge siwezi kukubali Kamati ya Maji iwajibishwe wakati Kamati hiyo hiyo ukitaka kuiwajibisha ni kama vile unawajibisha wapigakura wangu walionichagua kwenye kile kijiji.

Mheshimiwa Naibu Spika, napenda kuwaomba Wizara ya Maji waje na model nyingine ya kusimamia miradi ya maji vijijini inayoitwa Franchise Model. Sina Kiswahili cha jina hilo, lakini Franchise Model ni utaratibu wa kusimamia miradi ya maji kwa kuwapa mikataba watu binafsi au kampuni ziweze kuendesha ile miradi ya maji.

Mheshimiwa Naibu Spika, kwenye hii nchi kuna double standard kama mjini kuna Watanzania na vijijini kuna Watanzania, halafu mjini zimepewa kusimamia maji kama DUWASA na DAWASA, halafu vijijini tumeachiwa sisi wananchi wenyewe tusimamie miradi yetu ya maji. Haya mambo hayakubaliki kwa sababu kama wanatuachia sisi wananchi hatuna mafunzo, hatuna wataalam, tunawezaje kusimamia miradi hii ya maji ambayo ni uwekezaji mkubwa, fedha ya Serikali inaingia pale. (Makofi)

Mheshimiwa Naibu Spika, naomba sana Wizara ya Maji waruhusu RUWASA iweze kuwapa mikataba makampuni binafsi ama watu binafsi wenye uwezo wa kuendesha hii miradi ya maji. Ni rahisi kumwajibisha mtu binafsi, pump ikikataa kufanya kazi, bomba likikatika ama tape ikavunjika ni rahisi kwenda kumwajibisha mtu binafsi ama kampuni binafsi kuliko kuwawajibisha wananchi ambao ndio wasimamizi wa hiyo miradi ya maji. Hilo naomba lieleweke. (Makofi)

Mheshimiwa Naibu Spika, naomba nielekeze mchango wangu pia kwenye kitu kinaitwa Mfuko wa Maji wa Taifa yaani National Water Fund. Maji unayoyaona tunayoyatumia yana sehemu mbili, ukishachukuwa maji ukayatumia, asilimia kubwa ya maji yanayotumika yanageuka kuwa maji taka yaani waste water. Maji taka haya ni yale tunayotumia vyooni, ni yale tunayotumia bafuni na asilimia 80 ya maji yote unayopeleka nyumbani yanabadilika na kuwa maji taka.

Mheshimiwa Naibu Spika, Mfuko wa Taifa wa maji una jina ambalo haliakisi mnyororo mzima wa maji. Jina lake ni National Water Fund, nawaomba sana Wizara Maji mwende mkabadilishe hili jina kutoka National Water Fund kwenda kuwa National Water Fund and Sanitation yaani Mfuko wa Maji wa Taifa na Usafi wa Mazingira. Hapo tutakuwa tumeakisi ile sehemu ya pili ya matumizi ya maji ambayo maji mengi yanaenda kubalika na kuwa maji taka.

Mheshimiwa Naibu Spika, maji taka uwa tunayahifadhi vyooni hasa yale tunayoyatumia vyooni na tunayahifadhi kwenye septic tank, maji mengine ambayo ni maji taka ni yale yanayotoka jikoni. Tunavyoyahifadhi haya maji kwenye septic tank zile septic tank zina tumika na baadaye zinajaa. Ukienda ukachukua sampuli ya maji taka kwenye septic tank vyooni ukiyapima unakutana na virusi zaidi ya laki moja, unakutana na protozoa zaidi ya elfu 10, unakutana na virus protozoa pamoja na bakteria, wadudu wengi wako kwenye yale maji taka, ndio maana kuna umuhimu wa kuwekeza fedha kwenye usimamizi endelevu wa maji taka ili…(Makofi)

Mheshimiwa Naibu Spika, nashusha nondo na najua watanitafuta ili niwaongezee nondo. Nawashukuru sana Waheshimiwa Wabunge kwa kupiga makofi. (Makofi)

Mheshimiwa Naibu Spika, naomba niendelee, yale maji taka yale kwenye maeneo ya mijini ambako kuna mifumo ya sewerage yaani ya sewer system, vyoo vile vinaunganishwa kwenye ile mifumo na yale maji yanaenda kutibiwa.

Mheshimiwa Naibu Spika, kwenye maeneo ya miji inayokuwa hasa kwenye Jimbo langu la Ngara, Mji wa Rulenge na Mji wa Ngara Mjini hata hapa Dodoma, maji haya yapo kwenye septic tank yanahitaji kuchukuliwa na magari yanayokwenda kufyonza yale maji na kwenda kuyapeleka kwenye mifumo ya kuyatakasa ili maji hayo yanapotolewa kwenye ile mifumo yawe pathogens free yaani yasiwe na hao wadudu niliowataja na maji hayo hata tukuyaruhusu yakarudi ardhini yanakuwa hayawezi kuchafua maji yaliyoko chini ya ardhi yaani underground water. (Makofi)

Mheshimiwa Naibu Spika, ndio maana naishauri Wizara ya Maji kubadilisha jina la Mfuko kutoka kuwa kwenye Mfuko wa Maji wa Taifa kuwa kwenye Mfuko wa Maji na Usafi wa Mazingira wa Taifa na matumizi ya fedha iliyoko kwenye huo Mfuko yaweze kuwekezwa kwenye kusimamia hayo maji taka ili tuweze kuondoa magonjwa.

Mheshimiwa Naibu Spika, ukisikia milipuko mjini ujue ni hayo maji taka yaliyosambaa. Ukisikia magonjwa kama kipindupindu na mengine ya kuhara ujue ni haya maji yameachiliwa, yametapakaa mijini yanaleta magonjwa kwa wananchi. Ndio maana siku ya leo nachukua fursa hii kuwaomba Wizara ya Maji na kuwashauri kabisa kwa namna ya kipekee, mgawanyo wa fedha za Mfuko wa Maji na Usafi wa Mazingira, nimeshaanza kuuita hivyo, ziende kwenye maji safi na ziende kwenye kusimamia maji taka.

Mheshimiwa Naibu Spika, vilevile naomba Wizara ya Maji iwekeze kwenye mifumo ya kisasa ya kutibu maji taka inaitwa Faecal Sludge Treatment System, haina Kiswahili sijawahi kukisikia, lakini kuna mfumo mwingine unaitwa Decentralized Waste Water Treatment System (DEWATS). Hii nayo

NAIBU SPIKA: Hiyo Mheshimiwa…

MHE. NDAISABA G. RUHORO: Mheshimiwa Spika, hii nayo haina Kiswahili chake.

NAIBU SPIKA: Mheshimiwa Ndaisaba hiyo ungekuwa umemwona Mheshimiwa Maige kabla angekupa tafsiri hiyo. (Makofi)

MHE. NDAISABA G. RUHORO: Mheshimiwa Naibu Spika, nimeangalia na kwenye kamusi sijaona, naomba unisamehe.

Mheshimiwa Naibu Spika, naomba niendelee kuchangia kwamba, Wizara ya Maji iwekeze kwenye kujenga hiyo mifumo ili katika sehemu nyingi katika nchi hii ambapo septic tank zinajaa, wananchi waweze kwenda kunyonya vyoo vyao na wapeleke maji taka hayo yaende kutibiwa kwenye hiyo mifumo.

Mheshimiwa Naibu Spika, vilevile naomba Wizara itakapoanza kutekeleza haya mawazo yangu, Jimbo langu la Ngara liwe la kwanza kupewa allocation kwa sababu hizi nondo nimezileta mimi na Wizara itakapoanza kufanyia kazi mchango wangu sisi jimbo la Ngara tuweze kupewa kipaumbele. (Makofi)

T A A R I F A

MHE. AGNES E. HOKORORO: Mheshimiwa Naibu Spika, taarifa.

NAIBU SPIKA: Mheshimiwa Ruhoro kuna taarifa kutoka kwa Mheshimiwa Agnes Hokororo.

MHE. AGNES E. HOKORORO: Mheshimiwa Naibu Spika, ahsante. Nataka kumpa taarifa mzungumzaji hilo neno alilosema tiritimenti, kwa lugha ile ya kwetu ni treatment. Ahsante. (Makofi/Kicheko)

NAIBU SPIKA: Mheshimiwa Ndaisaba George Ruhoro, malizia sekunde thelathini.

MHE. NDAISABA G. RUHORO: Mheshimiwa Naibu Spika, kwa kweli mchango wake, sijui nini hiyo aliyoitoa nimeikataa, kwa sababu mimi ningemuambia ataje Faecal Sludge Treatment System asingeliweza kutaja, kwa hiyo naikataa. (Kicheko)

Mheshimiwa Naibu Spika, nakushukuru sana kwa kunipa fursa, naomba mawazo yangu mawili hayo Wizara ya Maji iweze kuyachukua na iende ikayafanyie kazi hasa hili la kubadilisha jina la Mfuko wa Maji wa Taifa

NAIBU SPIKA: Ahsante sana Mheshimiwa.

MHE. NDAISABA G. RUHORO: lakini vilevile na kwenye mifumo ya usimamizi endelevu wa miradi ya maji yaani Kamati za Maji.

Mheshimiwa Naibu Spika, ahsante sana na naunga mkono hoja. (Makofi)

MHE. NDAISABA G. RUHORO: Mheshimiwa Mwenyekiti, ahsante sana kwa kunipa nafasi ya kuchangia hotuba ya bajeti, awali ya yote napenda kuanza kumshukuru na kumpongeza Rais wetu wa Jamhuri ya Muungano wa Tanzania, mama yetu Samia Suluhu Hassan, kwa uongozi mzuri ambao ameuonesha tokea awe Rais wetu na kwa kazi nzuri sana ambayo anaendelea kufanya.

Mheshimiwa Mwenyekiti, ndani ya muda mfupi Mama Samia ameonyesha uongozi mzuri uliotukuka na jamii ya Kimataifa imetambua kwamba Tanzania tuna Rais kweli kweli Rais Mama. Vilevile, napenda niweze kuwapongeza Mheshimiwa Waziri wa Fedha na Mipango pamoja na Naibu Waziri wake na viongozi wengine wote wa Wizara, kwa kuweza kutuletea bajeti ya kisayansi kwenye Bunge letu hili. Bajeti ambao kwa kweli imegusa maeneo mbalimbali ya vipaumbele ya nchi, imegusa makundi mbalimbali kwa kweli mimi nina washukuru sana kwa niaba ya wananchi wa Jimbo la Ngara.

Mheshimiwa Mwenyekiti, ili bajeti hii iweze kutekelezeka, ni wazi kwamba lazima tupanue wigo wa kodi na ni lazima maeneo yote nyeti ya makusanyo ya fedha yaweze kuboreshwa ili kodi iweze kukusanywa. Kwa minajili hiyo Jimbo la Ngara ni miongoni mwa Majimbo ambayo yamekaa kimkakati, Jimbo la Ngara linapakana na nchi mbili za Rwanda na Burundi na kutoka Ngara kwenda Goma - DRC ni kilomita 355 na kutoka Ngara kwenda Juba ni kilomita 1,094. Hivyo, tunao mwingiliano mkubwa wa maeneo yote haya na biashara ya mpakani kwenye Jimbo la Ngara imeshamiri kweli.

Mheshimiwa Mwenyekiti, vituo vya forodha vinavyotakiwa kufanya kazi kwenye Jimbo la Ngara ni vituo vinne lakini mpaka sasa ni viwili tu vianavyofanya kazi yaani kile cha Kabanga na kile cha Rusumo. Kulikuwa na kituo cha forodha cha Mgoma ambacho kilianza kufanya kazi miaka ya nyuma lakini baadae kituo hiki kilifungwa na TRA upande wa Tanzania waliondoka.

Mheshimiwa Mwenyekiti, kwa wenzetu wa upande wa Burudni wamejenga jengo kubwa sana la kisasa, wameweka taasisi zao za mamlaka wa mapato pamoja na Uhamiaji kwa upande wa Burundi. Upande wa Tanzania, kuna mtaalamu alitoka TRA Makao Makuu wamekuwa wakienda pale Mgoma, kwenda kutembea, kwenda kufanya assessment na ripoti wanazoaifanyia assessment hazijawahi kutoka na kinachoendelea hatujui ni kitu gani. Nimuombe Mheshimiwa Waziri atoe maelekezo TRA, taarfia iliyoenda kuchukuwa pale itoke na kituo hiki kiweze kunya kazi.

Mheshimiwa Mwenyekiti, kuna kamati ya kushughulikia masuala ya magendo ya Mkoa inaitwa ‘fast’, kazi yake ni kwenda kukamata wafanya biashara ambao kwa kweli ule mpaka ni lazima wafanyabiashara wautumie kwa magendo, kwa maana ni ngumu mfanya biashara kusafiri zaidi ya kilomita 50, kwenda kutafuta huduma za forodha, wakati anaweza kupitisha kwenye njia za panya mzigo wake wa kilo 10 kilo 20 na akaweza kuupitisha. Hivyo badala ya kuhangaisha hawa wafanyabiashara, ninaomba sana Wizara ya Fedha na Mipango, iweze kutoa maelekezo kama zamani huduma ya forodha ilikuwepo, na kulikuwa na majengo ya kawaida yanayotumika na upande wa pili wa Burundi wapo tayari kwa ajili ya biashara mapakani sisi tunakwama wapi?

Mheshimiwa Mwenyekiti, nimuombe Mheshimiwa Waziri atakapokuwa ana-conclude, kwa kweli tunaomba uwatendee haki wananchi wa Ngara na wafanyabiashara wote kwa kuruhusu kituo hiki cha forodha cha Mgoma, kiweze kuanza kutoa huduma za forodha. (Makofi)

Mheshimiwa Mwenyekiti, kwa upande mwengine, tuna kituo kingine cha forodha cha Murusagamba, kilijengwa mwaka 1990, baadae kikaungua, mwaka 2016 kikajengwa upya baada ya kuwa kimeungua, baada ya hapo TRA Mkoa na TRA Ngara wakaomba kupewa namba maalum ya utambulisho wa kituo hicho yaani Identification Code Number. Tokea mwaka 2016 Mheshimiwa Waziri hiyo namba hatujapewa kwenye kituo chetu cha forodha cha Murusagamba. Kamishna wa TRA ameishikilia hiyo namba, nakuomba Mheshimiwa Waziri hiyo identification number ya kituo chetu cha forodha cha Murusagamba iweze kuletwa ili kituo chetu kianze kufanya kazi.

Mheshimiwa Mwenyekiti, kulikuwa na modem, ile modem ilichukuliwa kutoka kituo chetu cha forodha cha Murusagamba ikapelekwa Kerwa, ikatumika Kerwa na baadae ikachukuliwa ikapotelea hewani, mpaka sasa hivi modem yetu Mheshimiwa Waziri ya kituo cha forodha cha Murusagamba hatujui imepotelea wapi. Nakuomba Mheshimiwa Waziri, modem yetu irejeshwe kwenye kituo chetu cha forodha cha Murusagamba ili kituo hiki kiweze kuwa automated, kianze kusoma na wafanyabiashara waache kupata taabu.

Mheshimiwa Mwenyekiti, mfanyabiashara anapokwenda na gari lake la mzigo anafika Murusagamba analipaki pale, inabidi asafiri umbali wa kilomita 123 one way, kwenda kupeleka nyaraka zake zipigwe muhuri kwenye kituo cha forodha cha Kabanga na baadae arudi tena asafiri kilomita 123 jumla kilomita 246 kutafuta huduma ya forodha.

Mheshimiwa Mwenyekiti, tumekwamishwa na vitu viwili ambavyo ni identification number na hiyo modem, naomba utoe maelekezo hivi vitu viletwe ili kituo chetu cha Murusagamba kiweze kutoa huduma kwa ajili ya wananchi wa Jimbo la Ngara, kwa ajili ya wafanyabiashara na wakati huo huo kiweze kusaidia kukusanya mapato ya Serikali ambayo yanahitajika ili bajeti hii ulioileta Mheshimiwa Waziri iweze kutekelezeka katika kipindi chote hichi.

Mheshimiwa Mwenyekiti, naomba pia niongelee eneo la urasimu lililokuwa likiwakumba wadau wa maendeleo hasa NGO. Kwenye ukurasa wa 29 wa hotuba ya bajeti Mheshimiwa Waziri ameonyesha bayana kwamba kumekuwa na ukiritimba kwa wadau wa maendeleo wanapokuwa wanaleta fedha zao kwaajili ya kutekeleza miradi ya maendeleo wanakutana na figisu figisu kule Wizara ya Fedha na kulikuwa na sheria ambako inataka msaada unapokuja ndani ya nchi on entry ule msaada uweze kukatwa kodi.

Mheshimiwa Mwenyekiti, mpaka dunia ilikuwa inatucheka, kuna haja gani ya kukata kodi kwenye msaada unapoingia moja kwa moja pale BOT wakati msaada huo huo unaendelea kuukata kodi nyingine kama vile PAYE withholding tax na kodi nyengine baada ya msaada ule unapoingia kwenye matumizi.

Mheshimiwa Mwenyekiti, ulimwengu mzima ulikuwa unatushangaa Tanzania, yupo mfadhili mmoja kwenye bajeti yake anatenga zaidi ya dola milioni 500 kuzisaidia nchi zinazoendela kama Tanzania, sisi na figisu figisu zetu tunaendelea nazo Kenya mpaka wakaongezewa fedha zetu zaidi ya dola milioni 200 wakapelekewa sisi tunaendeleza figisu figisu.

Mheshimiwa Mwenyekiti, kwenye hotuba yako Mheshimiwa Waziri umeweka vizuri sana tunaomba futilia mbali hiyo sheria ambayo inasema tutoze kodi moja kwa moja on entry wakati fedha hizo zinaongeza wigo wa kodi kwenye Taifa letu. Nakuomba Mheshimiwa Waziri wala usipate kigugumizi, futilia mbali hizi sheria, watu wanatushangaa ule ni msaada! Mataifa ya nje yanatenga fedha zao kuja kutusaidi nchi zinazoendelea, tunakwenda kukata kodi ya moja kwa moja, wakati tunao uwezo wa kukata kodi hivyo hivyo tukaipata baada ya fedha hiyo kuingia kwenye matumizi. Kwa kweli hapa umeitendea haki nchi na Mheshimiwa Rais tunampongeza kwenye eneo hili, nenda futilia mbali hiyo sheria inayotaka tukate kodi kwa sababu imekimbiza wadau wetu wa maendeleo.

Mheshimiwa Mwenyekiti, eneo lingine ambalonapenda kuliongelea, ni mradi wa kielelezo wa Kabanga nikel ambao umeoneshwa ukurasa wa 16 wa hotuba ya Mheshimiwa Waziri.

Mheshimiwa Mwenyekiti, Baba yangu alipozaliwa alikuta kuna kitu kinaitwa mradi wa Kabanga Nikel, akakua akamuoa Mama yangu wakanizaa na mimi, nami nimezaliwa nimekuta kuna mradi wa huu wa Kabanga nikel, mimi pia nimekua nimeoa na nimepata mtoto wa kwanza anaitwa Ndairagije nae amekuta kuna mradi wa Kabanga Nikel. Nimekaa nimepata mtoto mwingine anaitwa Irakoze naye amekuta kuna mradi wa Kabanga Nikel. Kwa upande wa Marais, amekuja Rais wa kwanza, wa Pili, wa Tatu, wa Nne, wa Tano na sasa hivi tunae Rais wa Sita naye amekuta mradi huu wa Kabanga Nikel mchakato unaendelea.

Mheshimiwa Mwenyekiti, ninaomba kwa kweli Kabanga Nikel wawezeshwe umeme upelekwe, leseni ya kuchimba haya madini itoke ili uwekezaji huu sasa Mama Samia anyanyue ngoma. Hii ngoma inanyanyuka na Mama Samia. (Makofi)

Mheshimiwa Mwenyekiti, muda wangu umeisha lakini ninaomba sana mradi huu hawa watu wapewe leseni ili uwekezaji uweze kuanza. Ahsanteni sana.

Mheshimiwa Mwenyekiti, ninaunga mkono hoja. (Makofi)

MHE. NDAISABA G. RUHORO: Mheshimiwa Mwenyekiti, ninakushukuru sana kwa kunipa nafasi na mimi kuweza kuchangia hoja iliyopo mezani.

Mheshimiwa Mwenyekiti, kabla sijaendelea na mchango wangu mahususi nichukue fursa hii kwanza kumshukuru Rais wa Jamhuri ya Muungano wa Tanzania, Dkt. Samia Suluhu Hassan kwa kuweza kutoa maelekezo na wananchi 1,142 wa Jimbo la Ngara waliokuwa wanadai fidia muda mrefu baada ya mashamba yao kuvamiwa na maji wakapata hasara kubwa, kulipwa Shilingi Bilioni Tatu na Milioni Mia Tisa. Kwa niaba ya wananchi wa Jimbo la Ngara ninamshukuru Rais wetu kwa upendo mkubwa alionao kwa Watanzania na kwa fedha hizi ambazo amezituma Ngara ni ushahidi na ushuhuda kwamba Rais wetu anawapenda na kuwajali Watanzania, ndiyo maana sisi wananchi wa Jimbo la Ngara tunatambua jambo la Mama na tuko nae hadi 2030.

Mheshimiwa Mwenyekiti, Mheshimiwa Rais alipotoa maelekezo kuna watumishi mbalimbali wa Serikali walishiriki kwenye mchakato wa kuhakikisha wananchi wangu wanapata fidia hiyo. Mathalani Waziri wa Nishati Mheshimiwa Januari Makamba amefanya kazi kubwa sana kuhakikisha wananchi wa Jimbo la Ngara wanapata fedha yao.

Vilevile Mkuu wa Wilaya ya Ngara Mheshimiwa Kanali Mathias Kahabi nae amefanya kazi kubwa sana kuhakikisha tunachakata hizi fedha na wananchi 1,142 wanapata shilingi bilioni tatu na milioni mia tisa. Kwa upendo mkubwa tunamshukuru Mheshimiwa Rais, tunamshukuru Mheshimiwa Makamba pamoja na Mkuu wetu wa Wilaya kwa kazi nzuri waliyoifanya. (Makofi)

Mheshimiwa Mwenyekiti, naomba sasa nielekeze mchango wangu kwenye ile sheria kandamizi ambayo inawalipa wananchi kiduchu pale ambapo mashamba yao yanakuwa yamevamiwa na kuliwa na wanyama wakali.

Mheshimiwa Mwenyekiti, ni wazi kwamba dunia nzima mabadiliko ya tabianchi (climate change) yanafahamika. Mabadiliko haya yanasababisha kuongezeka kwa joto duniani ambalo linaathiri uoto wa ardhi uliopo, uoto wa asili pamoja na kuleta mvua za rasharasha, matokeo yake huko porini majani hupungua na wanyama kuanza kuhangaika kutafuta mahali pa kupata malisho. Hii ni miongoni mwa sababu kubwa zinazofanya tembo wasiweze kukaa porini na badala yake wanahainga kwenda kutafuta chakula.

Mheshimiwa Mwenyekiti, hawa tembo wanapotoka huko porini pamoja na simba wanafanya uharibifu mkubwa mbali na kuharibu mazao, wanajeruhi wananchi, wanasababisha mauaji ya watu pamoja na mifugo yao. Mathalani wananchi wangu wa Jimbo la Ngara wanaokaa kwenye vijiji vya Ngoma, Wakalemela, Kamuli pamoja na Mrusagamba wameathiriwa sana na wanyama tembo kwa kushindwa kukaa kwenye hifadhi na kwenda kwenye maeneo ya wananchi na kusababisha uharibifu mkubwa.

Mheshimiwa Mwenyekiti, ipo Kanuni inaitwa The Wildlife Conservation Dangerous Animals Consolation, Regulation of 2011. Hii ni kanuni ambayo inawaumiza Watanzania, kama ambavyo wachangiaji wa kamati hii wameshaeleza tokea asubuhi, ukienda kwenye regulation 4(1) utakuta kwamba sheria hii imeeleza kwamba kama mwananchi analo shamba lenye ukubwa zaidi ya heka tano na shamba lile tembo wakalivamia na wakala lote wakalimaliza, sheria hii inasema kwamba mwananchi yule atalipwa tu hekari tano pekee hata kama alikuwa amelima hekari 12.

Mheshimiwa Mwenyekiti, kilimo ni uwekezaji kama uwekezaji mwingine. Kilimo ni biashara kama biashara nyingine, mbali zaidi kanuni hii imesema mwananchi huyu atalipwa Shilingi Laki Moja kwa hekari moja. Naomba Waheshimiwa Wabunge mfikirie, mwananchi wamekopa pesa ameandaa shamba, amenunua mbegu, amepanda, hajavuna tembo wanakuja wanaharibu shamba lake, halafu sisi tunaoona wanyamapori ni bora kuliko Watanzania, tunasema kwamba acha mashamba yaharibike sisi tembo waweze kuishi kwa kula mashamba ya watu halafu tunafidia Shilingi Laki Moja Moja kwa heka moja, siyo sawa! (Makofi)

Mheshimiwa Mwenyekiti, kama kuna jambo tunatakiwa kulifanya kama Bunge ni kuhakikisha hii kanuni tunaiitisha inafanyiwa marekebisho na badala ya kutoa kitu kinaitwa kifuta jasho na kifuta machozi, sheria hii iende ikatoe full compensation kwa sababu wananchi hawa wanakuwa wamewekeza kwenye mashamba.

Mheshimiwa Mwenyekiti, ukiendelea eneo hili sheria hii inasema kama wanyama hawa hasa tembo wametoka porini wamekuja kwenye shamba lako wakafanya uharibifu kwenye robo ya shamba ama nusu ya shamba, sheria inasema wewe mwananchi hutakiwi kufidiwa kitu chochote. Sasa wananchi wa kawaida wanajiuliza ina maana tembo akishafika kwenye shamba la migomba wakila nusu kile kilicholiwa inakuwa siyo migomba tena inakuwa ni mitipori au ni nini? Tunajiuliza hivi basis ya hii sheria wakati inatengenezwa ilikuwa na maana gani? Tunawatesa Watanzania (Makofi)

Mheshimiwa Mwenyekiti, Mtanzania ameweka fedha yake pale tembo wakila sisi tunafurahi kwa sababu kule porini kuna njaa basi tembo amekuja amekula migomba ya mtu anarudi akiwa ameshiba, wewe unaleta mtalii unakusanya fedha lakini mkulima anaendelea kuumia! Jambo hili siyo sawa. Ninaomba Bunge hili miongoni mwa maazimio ambayo Bunge linatakiwa lichukue iwe ni kwenda kubadilisha hii kanuni badala ya kutoa kifuta jasho pamoja na kifuta machozi iweze kutoa fidia. (Makofi)

Mheshimiwa Mwenyekiti, miongoni mwa maazimio ambayo Bunge linatakiwa lichukue iwe ni kwenda kubadilisha hii kanuni badala ya kutoa kifuta jasho pamoja na kifuta machozi iweze kutoa fidia.

Mheshimiwa Mwenyekiti, nilikuwa nafuatilia muda wangu bado kabisa; ukiangalia kwa mfano pale ambapo wanyama wamesababisha madhara makubwa hasa kuuwa, wenzangu waliyotangulia kuchangia wameshasema kwamba ikitokea mwanadamu ameuliwa na mnyama mkali, fidia iliyowekwa na kanuni hii ni shilingi milioni moja. Sasa mimi najiuliza assume sisi wote hapa tulipo ni Wabunge, umefanikiwa umemuoa mke wako mzuri, umezaa naye watoto wawili au watatu, mtoto wako anatoka sehemu moja kwenda sehemu nyingine katikati anakutana na tembo ama anakutana na simba, yule mtoto analiwa halafu unakuja kukutana na Serikali wanakuambia pole sana kwa kupotelewa na mtoto wako, tena mtoto wa kwanza au wa pili ila tutakuja kukupa kifuta machozi shilingi milioni moja, haingii akilini.

Mheshimiwa Mwenyekiti, badala ya kuwafuta machozi wananchi wetu tunawatia hasira, twende mbele ukiachana na hapo anapokuwa amekufa mwanadamu, anapopata ulemavu wa kudumu hebu fikilia kwanza kwa mfano ukipoteza reception na ulikuwa hujaolewa na hutopata mchumba tena, sheria inasema upewe shilingi laki tano. (Makofi)

Sasa mimi najiuliza hivi hizi sheria wakati zinatengenezwa mwaka 2011 factors ambazo tunaziona sasa hivi zilikuwa ni zile zile au zimebadilika? Na ndiyo maana napenda kushawishi Bunge hili hizi kanuni ziende zikafanyiwe marekebisho ili ziende zikatende haki kwa Watanzania, wananchi wetu waweze kupata compensation inayolingana na madhara wanayokuwa wameyapata. (Makofi)

Mheshimiwa Mwenyekiti, kuna jambo linachekesha kwenye kanuni hii, inapotokea labda ametoka simba porini, halafu yule simba ameingia kwenye zizi la mifugo na ndani ya lile zizi la mifugo kuna mbuzi, kondoo halafu yule simba akaenda akawala wale mbuzi na kondoo sheria yetu inasema yule mwananchi kwa upande wa mbuzi atatakiwa kufidiwa shilingi 25,000.

Mheshimiwa Mwenyekiti, shilingi 25,000 ni fedha sawa ya kununua jogoo tena kipindi kingine ukikutana na jogoo lilotulia shilingi 25,000 haitoshi. Sasa unajiuliza mwananchi amepata hasara. amepoteza kondoo, amepoteza mbuzi, Serikali inakwenda kumlipa shillingi 25,00 kwa kila mfugo uliyopotea.

Mheshimiwa Mwenyekiti, haya mambo yanawaumiza Watanzania na kipindi kingine Watanzania hawana pa kulalamikia ndiyo maana wanatutuma sisi tuje hapa tuwasemee na ndiyo maana ukienda kwa upande wa ng’ombe, thamani ya ng’ombe mmoja ni kuanzia shilingi 700,000 mpaka shilingi milioni tatu. Sheria inasema inapotokea mifugo ya mwananchi imeliwa na wanyamapori hasa simba, sheria inataka mwananchi yule apewe shilingi 50,000 kwa kila mfugo uliopotea.

Mheshimiwa Mwenyekiti, wafugaji wangu wa Ngara wa maeneo niliyoyataja mwanzoni walishasema ng’ombe wakiliwa hii fedha haiwasaidii chochote badala yake inawapa fedheha, mwananchi anapoteza mifugo miwili, mifugo tatu halafu Serikali inakuja kulipa fidia ya shilingi 50,000 kwa kila mfugo, wananchi tunawaumiza.

Mheshimiwa Mwenyekiti, ninaomba sana kwa unyenyekevu mkubwa Bunge lako tukufu liazimie twende tukafanye mabadiliko ya hizi sheria pamoja na hii kanuni, tuwafute Watanzania machozi kweli, tusiende kuwadanganya huku moyoni tunafurahia kwamba sisi tumeshaona kwamba Mifugo na yale mashamba ni vyanzo vya chakula kwa wanyama wetu waliopo porini, pengine tunawaza hivyo, lakini kama hivyo ndivyo sivyo ninaomba Bunge liazimie sheria hizo ziende zikafanyiwe marekebisho na wananchi wetu waweze kupata compensation ambayo kwa kweli ni nzuri na iliyotukuka.

Mheshimiwa Mwenyekiti, ahsante sana na mchango wangu unaishia hapo. (Makofi)

MHE. NDAISABA G. RUHORO: Mheshimiwa Mwenyekiti, nakushukuru sana kwa kunipa fursa ya kuchangia Hotuba ya Bajeti ya Wizara ya Uwekezaji, Viwanda na Biashara.

Mheshimiwa Mwenyekiti, kabla sijaenda kwenye mchango wangu nami naomba kumpongeza sana Mheshimiwa Rais wa Jamhuri ya Muungano wa Tanzania Mama yetu Dkt. Samia Suluhu Hassan kwa uongozi wake mzuri, uongozi bora, uongozi unaonesha matumaini na dira dhabiti ambayo inaonekana kabisa kwamba nchi yetu inakwenda kuendelea na inaondoka kutoka hatua moja kwenda hatua nyingine. (Makofi)

Mheshimiwa Mwenyekiti, vilevile naomba nimpongeze Mheshimiwa Dkt. Ashatu Kijaji Waziri wa Wizara hii pamoja na Katibu wake Mkuu kwa kazi nzuri na uongozi mzuri walionao kwenye Wizara hii. Kwa kweli tunaona mambo yote ya uwekezaji, viwanda na biashara yako consolidated na yanachakatwa na kuratibiwa kwa pamoja katika namna ambayo kwa kweli tunaona kwamba Taifa letu linasogea mbele.

Mheshimiwa Mwenyekiti, tangu asubuhi Waheshimiwa Wabunge wa Tanga, Pemba na wengine kutoka Kanda ya Ziwa wametoa michango yao kwenye sakata la uuzwaji wa Kampuni ya Tanga ambayo inataka kutwaliwa na Kampuni ya Twiga Cement. Yamkini watu wengi wamevurgwa na michango mbalimbali inayotolewa na pande mbili tofauti zenye mawazo tofauti.

Mheshimiwa Mwenyekiti, Watanzania tangumwaka jana wamekuwa wakifatilia jambo hili. Kwamba, mtu mwenye hisa zake, Tanga Cement anataka kuuza hisa zake kwa mtu ambaye amemchagua yeye kwa sababu anazozifahamu yeye. Mnunuaji anataka kununua zile hisa. Fair Competition Commission (FCC) wamefanya uchuunguzi na kuja na mapendekezo ya namna bora hili jambo linavyotakiwa kufanyika. Wapo wadau wengine Chama cha Walaji na chenyewe kikaenda mahakamani kushitaki kwamba zoezi lile libatilishwe; na mahakama yetu ambayo inafanya shughuli zake kwa mujibu wa sheria ambazo tulizitunga sisi wenyewe hapa Bungeni na yenyewe imetoa hukumu kwamba zoezi lile lisiendelee.

Mheshimiwa Mwenyekiti, lakini mwaka huu mwezi wa pili tumeona FCC tena wametoa tangazo kwenye Gazeti la Daily News kwamba mchakato ule uendelee kama kawaida. Mimi sipingi kwamba mtu mwenye hisa asiziuze lakini tusi-ignore mawazo ya Wabunge, wananchi na walaji ambao tangu asubuhi wamesimama hapa wakapaza sauti na kuonesha wasiwasi wao.

Mheshimiwa Mwenyekiti, kule Ngara sisi cement tunanunua shilingi 24,000 inayotokea Dar es Salaam, cement inayotokea Tanga huko ambako wanataka kuuza share tunanunua shilingi 22,000. Cement kuizalisha kwa siku moja, kiwanda kinaweza kikazalisha hata mifuko 5,000 lakini sisi wakulima ili tuweze kupata fedha tunalima mahindi, kuvuna mahindi ni miezi mitatu na siku nyingine zinaongezeka pale kutegemeana na mbegu uliyoipanda. Debe moja la mahindi nikiliuza ilitakiwa niweze kununua mifuko mitatu hata minne ya cement.

Mheshimiwa Mwenyekiti, kwa hiyo, mimi mwananchi wa nchini ili niweze kujenga nyumba nzuri na niweze kutumia saruji maana yake ni kwamba kilimo ninachokifanya, ninachokivuna hakitoshelezi kwa sababu bei ya bidhaa ziko juu ikiwemo saruji. Wasiwasi wetu tunaoupata ni kwamba kwenye mchakato huo wa mauziano inawezekana kabisa anayetaka kununua pengine ipo siku kwa kuwa yeye wameshatuambia FCC kwamba huyu akishanunua atakuwa ana share kubwa kwenye soko anaweza akafanya chochote. Akitaka kuua wadogo anaweza akashusha bei, akitaka kupata faida kubwa anaweza kupandisha bei, vile yeye anavyoona inafaa.

Mheshimiwa Mwenyekiti, hiyo hatuwezi kuliona. Vilevile anaweza akapunguza uzalishaji ili kuwe na scarcity halafu bei iweze kuongezeka. Hayo yote tunayoyazungumza ni vitu ambavyo tunavifikiria. Yamkini Serikali yetu kupitia kwa Dkt. Ashatu wameshaingia kwa undani kwa upana wake kwenye hili jambo.

Mheshimiwa Mwenyekiti, mimi ninaomba kuishauri Serikali, hivi kuna shida gani hii wizara ikitupa semina Wabunge wakatukalisha pale Msekwa tukaelewa undani wa hili jambo, kuna shida gani? Kwanza sikumbuki kama amewahi kutupa semina. (Makofi)

Mheshimiwa Mwenyekiti, ushauri wangu wa kwanza ninaomba hii wizara watuletee taarifa ya kutosha, watueleweshe mchakato mzima ulivyo. Ninaogopa kwamba wananchi wangu wa Ngara na mimi nikiwemo tunanunua bidhaa kwa gharama kubwa sana. Nimeambiwa Tanga Cement wananunua shilingi 15,000 mfuko lakini sisi Ngara shilingi 24,000 wote ni watanzania ndani ya Taifa moja.

Mheshimiwa Mwenyekiti, ninaomba busara na hekima zitumike katika jambo hili ili kuhakikisha kwamba huko mbeleni, miaka minne, mitano inayokuja Watanzania wasianze kutuzodoa na kutukumbusha kwamba Waheshimiwa Wabunge walisema mle Bungeni kwamba hili jambo lingeweza kuleta athari kwa Watanzania.

Mheshimiwa Mwenyekiti, ninaomba sana FCC ama taasisi yoyote ndani ya Serikali iweze kupewa mamlaka ya kufanya regulation ya bidhaa za ujenzi ikiwemo saruji na nondo. Kuna kipindi unashangaa nondo inauzwa shilingi 18,000, unakwenda dukani baada ya miezi miwili unashangaa nondo ya mita 12 inauzwa 22,000, bei zinakuwa zinabadilikabadilika. Sasa sijui regulator ni huyo huyo FCC ama sijui ni nani. Niombe Serikali itazame kwa upana wake namna ambavyo hizi bidhaa za ujenzi ikiwemo saruji na nondo ziweze kuwa regulated ili kuhakikisha kwamba Watanzania hawaumii kwenye kununua bidhaa ndani ya Taifa lao.

Mheshimiwa Mwenyekiti, nimalizie mchango wangu kwenye enelo la Liganga na Mchuchuma. Uvumbuzi wa makaa ya mawe Mchuchuma ulifanyika mwaka 1860, ninazungumza miaka 163 iliyopita. Wajerumani walikuja wakagundua makaa ya mawe. Vivyo hivyo uvumbuzi wa chuma ulifanyika mwaka 1898 miaka 125 iliyopita. Wazungu wakavumbua wakaondoka, nchi yetu kupitia NDC wakatafuta mwekezaji, wakatangaza na zikajitokeza kampuni 48 ku-bid. Kati ya kampuni 48 ni kampuni moja tu ya Kichina ilionesha uwezo mkubwa, ilishinda tenda kwa kuomba kufanya miradi yote miwili, ya chuma na makaa ya mawe.

Mheshimiwa Mwenyekiti, Mkataba ule ukiusoma unakuta una changamoto, kwanza kwenye ule mkataba unakuta kuna partner ambaye hajulikani ni ile kampuni ile ya Kichina, Watanzania and others ambao unknown yaani hawa hawajulikani wako kwenye question mark. Hata hivyo, nchi yetu ikapata 20% kwenye ule mkataba mbali na hilo huyu Mchina akatakiwa kuleta dola 600,000,000 ili fedha hiyo sehemu yake itumike kwenda kutoa fidia kwa Watanzania wa kule Ludewa. Kwa bahati mbaya mambo mengi hayajafanyika, nampongeza Mama yetu, Dkt. Samia Suluhu Hassan, kwa kutoa fedha ili fidia iende kutolewa kwa wale wananchi.

Mheshimiwa Mwenyekiti, utafiti ulifanyika kwenye lile eneo, leseni ikapatikana akapewa Mchina na leseni imepatikana baada ya mkataba kuwa umesainiwa. Sasa, hivi kweli hatuna uchungu mali ameigundua mzungu, mikataba tumewapa watu wa nje, hata leseni tumezichakata sisi wenyewe zote tumepeleka nje, Watanzania, hakuna Mtanzania hata mmoja amepewa leseni pale, mzigo wote leseni yote wanamiliki wale wachina.

Mheshimiwa Mwenyekiti, kwa bahati mbaya ziko taarifa kwamba Kampuni ya kichina sasa imemilikiwa na Jimbo la Sichuan. Naomba kuishauri Serikali makaa ya mawe ni dili, ukiwa na mali huna sababu ya kuhangaika. Nimeambiwa Mchina amekuja sahivi wako hapa Tanzania lakini yule original mwenyewe hayupo, kuna wengine wamekuja pengine ni wale others, unaweza ukakuta na mimi nikikomaa kwenye wale others naweza nikawa ni mimi mwenyewe, maana wale hawajulikani.

Mheshimiwa Mwenyekiti, naomba kuishauri Serikali wakati wa kuvuna na kuuza makaa ya mawe ni sasa, tufanye negotiation, tufanye negotiation ikamilike wakidengua dengua tumeshalipa fidia, leseni zikatwe pale, Watanzania wapewe, makaa ya mawe sio kitu cha kubembeleza bembeleza kama ilivyokuwa zamani, unachimba hapo hapo, mteja yuko hapo hapo, Serikali inauza hapo hapo, tunaingiza pesa hapo hapo. (Makofi)

Mheshimiwa Mwenyekiti, naomba kwa unyeyekevu mkubwa, Serikali ichukue mawazo haya, tuanze kuchimba makaa ya mawe na chuma sasa, baada ya kumaliza negotiation na hata ikishindikana hiyo negotiation Serikali ichimbe, Watanzania wachimbe, tupate pesa ndani ya nchi yetu, Watanzania tutajirike.

Mheshimiwa Mwenyekiti, naunga mkono hoja Mwenyezi Mungu akubariki kwa kunipa nafasi hii. Ahsante sana.

MHE. NDAISABA G. RUHORO: Mheshimiwa Mwenyekiti, ahsante sana kwa kunipa nafasi nami ya kuchangia kwenye Mpango wa Maendeleo wa Miaka Mitano.

Mheshimiwa Mwenyekiti, naomba nijikite kwenye vitu vitatu na vyote viko kwenye eneo la kilimo. Nitatumia lugha mchanganyiko. Eneo la kwanza ni effective utilization of labour force, post-harvest loss na productivity kwenye agriculture.

Mheshimiwa Mwenyekiti, nikija kwenye effective utilization of labor force; ukiangalia Tanzania majority age group ni vijana ambao ndiyo tunawategemea waweze kuzalisha. Hawa vijana kama ambavyo nimechangia mchana wakati mzungumzaji alipokuwa anachangia pale walio wengi ni wale waliomaliza kidato cha nne, wengine darasa la saba na wengine wametoka vyuo vikuu. Hawa vijana kama nilivyokuwa nimegusia mwanzoni wanaposikia shughuli za kilimo, ufugaji, iwe ni kulima ni kama vile hiyo kazi ni ya watu fulani ambao sio wao wenyewe. Kwanza wanaumia, hawako tayari kwenda kufanya hizo kazi, kwa hiyo kama Taifa hatuja-harness vizuri ile nguvu ya wale vijana katika kuzalisha mali.

Mheshimiwa Mwenyekiti, angalia China, Wachina wanafanya kazi kama nyuki, angalia Vietnam, Vietnam wanafanya kazi kama nyuki, njoo Tanzania. Saa tatu kamili za asubuhi, mtu ameshatoka shambani yuko nyumbani amekula kishoka. Saa nne kamili za asubuhi tayari ameshakunywa aina ya maji, ameshaanza kuchangamka mpaka saa sita anazungumza Kiingereza. Matokeo yake kama Taifa hatujanufaika vizuri na matumizi ya nguvu za vijana katika kuzalisha ili tuweze kupata mafanikio tunayoyataka kama Taifa.

Mheshimiwa Mwenyekiti, matokeo ya haya, vision na mission tuliyonayo kama Taifa huko tunakoelekea kwa spidi, sisi tunaelekea huku, wananchi ambao ni wazalishaji tumewaacha huku. Hivyo kama Taifa nina ushauri sasa, kwenye eneo hili la matumizi sahihi ya nguvu kazi za vijana kwenye kujenga Taifa nashauri mambo yafuatayo:-

Mheshimiwa Mwenyekiti, pendekezo la kwanza, vileo vipigwe marufuku kuuzwa na kunywewa mida ya kazi. Ni rahisi sana, kama Mheshimiwa Waziri Mkuu alisimama akakataza viroba na vikapotea, vivyo hivyo katazo linaweza likatolewa wananchi wakabaki wanakunywa muda wa weekend.

Mheshimiwa Mwenyekiti, pendekezo la pili, nashauri turejeshe mfumo wa kufundisha vijana wetu uzalishaji wakiwa shuleni, nenda sekondari, ukienda sekondari mwanafunzi anasoma kuanzia form one hadi kidato cha sita hajawahi ku-practise ufugaji wala kilimo. Naishauri Serikali kwenye Mpango huu unaokuja wa miaka mitano turejeshe haya mashamba darasa kwenye shule zetu. Hawa ambao wameshamaliza muda wao umepita tuwaache, lakini hawa ambao wako kwenye shule zetu tuwafundishe kulima na tuwafundishe ufugaji. Wale watakaobahatika kuendelea na Vyuo Vikuu, wataendelea. Wale ambao hawatabahatika waweze kuona hizi shughuli za kilimo kama sehemu ya ajira.

Mheshimiwa Mwenyekiti, naomba nihamie upande wa kuongeza uzalishaji (increasing productivity). Tanzania tumebahatika kuwa na mito, mabonde na ardhi nzuri yenye rutuba. Eneo linalolimwa ni dogo, mkuu wa kaya ambaye mara nyingi ni baba, unakuta kwenye kaya zetu ukienda vijijini hata hapa Dodoma mtu amelima nusu eka, amelima eka moja, ana vimbuzi viwili nyumbani, akiongeza na ng’ombe watatu amemaliza, watu wameridhika. Hii kasi tuliyonayo sisi kama Serikali kwamba watu tufanye kazi people are relaxing, hawana haraka, ameridhika.

Mheshimiwa Mwenyekiti, naishauri Serikali, kupitia mifumo iliyopo ya kuhudumia na kusimamia maendeleo tutoe maelekezo. Tutoe target kwa kila mkoa, wilaya na kijiji, ili familia zote za vijijini ziweze kuzalisha. Badala ya kulima eka moja au mbili ziweze kuwa eka nyingi ili nguvu ya Serikali inayoenda kuwekezwa kwenye kilimo iweze kuonekana ndani ya kipindi cha miaka mitano. (Makofi)

Mheshimiwa Mwenyekiti, eneo la post harvest loss sijaweza kulizungumzia, ila niseme tu kwamba naunga mkono hoja. Ahsanteni sana. (Makofi)

MHE. NDAISABA G. RUHORO: Mheshimiwa Naibu Spika, ninashukuru kwa kunipa nafasi ya kuchangia. Kwa niaba ya wananchi wa Jimbo la Ngara napenda kuanza kuwashukuru viongozi wa TAMISEMI kwa kuweza kuidhinisha mafungu mbalimbali ya fedha ambayo tayari yameshafika kwenye Jimbo langu la Ngara. Mathalani naomba niwashukuru Mheshimiwa Ummy Mwalimu, Mheshimiwa David Silinde, Mheshimiwa Dugange na Dkt. Riziki Shemdoe.

Mheshimiwa Naibu Spika, katika kipindi cha miezi michache iliyopita, Jimbo langu la Ngara limepokea mafungu mbalimbali ya fedha kwa ajili ya kuboresha miundombinu ya aina mbalimbali kwenye vituo vya afya, shule za sekondari, na kwenye shule za misingi. Nawashukuru sana kwa kuweza kutupatia fedha sisi wananchi wa Jimbo la Ngara.

Mheshimiwa Naibu Spika, mchango wangu utajikita kwa watumishi. Watumishi hasa Walimu pamoja na wale wa kada ya afya wana changamoto nyingi sana mtambuka ambazo wamekuwa wakiishi nazo kwa muda mrefu. Kuna malipo call allowance wanayotakiwa kulipwa watumishi wa kada ya afya, kwenye Jimbo langu la Ngara, kuna watumishi wana miaka nane mpaka kumi na zaidi hawajalipwa hii fedha inayoitwa call allowance, wanaishi kwenye mazingira magumu.

Mheshimiwa Naibu Spika, kwa upande wa Walimu, kama ambavyo wenzangu wamechangia, kwenye Jimbo langu la Ngara, Walimu wana changamoto nyingi sana, Walimu wanadai kupandishwa madaraja, wanadai malimbikizo ya uhamisho pamoja na allowances za matibabu, hawajalipwa kwa muda mrefu. Kama kuna watu wako hoi, basi ni hawa watumishi na uhoi wenyewe unatofautiana. Kuna mtu yuko hoi anaumwa anameza Panadol, mwingine ni hoi yuko ICU na mwingine yuko kabisa kwenye vitu vingine. Hawa wako hoi, naombeni sana TAMISEMI wa-coordinate na watu wa utumishi ili Ngara tupate kibali cha kupandisha vyeo. Toka mwaka 2008 hatujapata kibali ambacho tumeshakiomba mpaka sasa. Kwa hiyo hawajapandishwa madaraja toka mwaka 2008, 2009, 2020 na sasa ni 2021. Napenda kuiomba TAMISEMI wa-coordinate na watu wa utumishi ili tuweze kupata vibali angalau kwa kuanzia kibali cha mwaka 2018/2019.

Mheshimiwa Naibu Spika, kuna kitu kinaitwa Bodi ya Walimu kama kuna kitu kinaenda kutuvuruga Tanzania ni hii inaitwa Bodi ya Walimu. Walimu wana makato ya aina mbalimbali mpaka sasa kwenye mishahara yao. Sasa tupo hapa kuna kitu kinaendelea huko TAMISEMI, wanatengeneza Bodi ya Walimu na inakuja na sheria inayotaka walimu wawe wanakatwa fedha kila mwezi. (Makofi)

Mheshimiwa Naibu Spika, kama kuna jambo walimu hawataki kulisikia ni hili hapa la kuja na sheria inayotaka walimu wakatwe fedha na kila mwezi hela yao iondolewe. Kwanza mishahara yenyewe ni midogo, halafu tunataka tena kuwakata hela. Hilo jambo litaleta vurugu, halikubaliki walimu kwenye jimbo langu wamesema hawataki kusikia kitu kingine kipya kitakachokuwa na madhara ya kukata fedha zao kwenye mishahara yao. (Makofi)

Mheshimiwa Naibu Spika, kwa upande wa miundombinu, hasa ya shule za sekondari na msingi; Jimbo langu la Ngara lina changamoto kubwa hasa katika upande wa matundu ya vyoo. Mathalani, shule za sekondari zina upungufu wa matundu 132, ukiangalia hapa maana yake wanafunzi 2,640 hawana mahali pakujisaidia. Ninaomba sana TAMISEMI watakapokuja wana-consolidate michango yetu basi Ngara watuongezee matundu ya vyoo. (Makofi)

Mheshimiwa Naibu Spika, kwa upande wa nyumba za walimu, tuna upungufu wa nyumba za walimu 344. Maana yake ni kwamba walimu wenye familia ya watu watano, zaidi ya watu 1,720 wanaishi katika mazingira yasiyoeleweka eleweka. (Makofi)

Mheshimiwa Naibu Spika, kwa upande wa upungufu wa walimu, tuna upungufu wa walimu 197; maana yake ni kwamba inapotokea fursa ya kuajiri walimu wapya kwa upande wa Jimbo la Ngara, wachukue walimu wawaambie waingie kwenye vyumba vya madarasa. Vyumba vya madarasa viwili vikijaa wafunge mlango halafu hao wote watuletee kwenye Jimbo la Ngara.

Mheshimiwa Naibu Spika, upungufu wa walimu 197 ni sawasawa na madarasa mawili yaliyojaa wlaimu. Ninaomba sana, ninawaomba TAMISEMI itakapotokea fursa ya kuajiri walimu wapya basi Ngara watuletee idadi ya walimu wanaolingana na madarasa mawili yaliyojaa watu. (Makofi)

Mheshimiwa Naibu Spika, kwa upande wa afya sera ya afya inasema kila kijiji kiwe na zahanati, kila kata iwe na kituo cha afya. Nina upungufu wa vituo vya afya 17, nina upungufu wa zahanati 29; maana yake ni kwamba upungufu wa zahanati 29 unasababisha watu 72,000 wakose mahali pakwenda kupata huduma za afya. Ninaomba sana TAMISEMI watakapokuja ku-consolidate angalau Ngara waniongezee vituo vitatu vipya vya afya. Hizo ni zahanati. (Makofi)

Mheshimiwa Naibu Spika, kwa upande wa vituo vya afya, ninaomba sana kwasababu tuna upungufu wa vituo vya afya 17 ambapo watu 340,000 hawana mahali pauhakika pakwenda kupata huduma za afya kutokana na ukosefu wa vituo vya afya. Ninaomba angalau TAMISEMI watuongezee vituo vya afya angalau vitatu katika mwaka huu wa fedha ili kuweza kuondokana na changamoto za eneo hili la miundombinu ya afya.

Mheshimiwa Naibu Spika, kwa upande wa TARURA; kama ambavyo Waheshimiwa Wabunge wamechangia kwenye michango ya nyuma, TARURA inahitaji ongezeko la bajeti, hili halina mjadala. Kwa upande wa Jimbo langu la Ngara, TARURA wamekuwa wakipewa ukomo wa bajeti unaolingana kwa miaka yote.

Mheshimiwa Naibu Spika, maana yake ni kwamba kwa Jimbo langu la Ngara tuna madaraja, tuna makalavati 652 na fedha tunayopewa ni ya kutengeneza kalavati 15 kwa mwaka; maana yake ni kwamba tunahitaji miaka 43 kuweza kujenga makalavati ya Jimbo la Ngara, a good 43 years! Ina maana kwamba hili jambo halikubaliki, ninawaomba sana waweze kutu-consider. (Makofi)

Mheshimiwa Naibu Spika, ninaunga mkono hoja; ahsante sana. (Makofi)

MHE. NDAISABA G. RUHORO: Mheshimiwa Mwenyekiti, ahsante sana kwa kunipa fursa. Kwanza nianze kwa kumshukuru Rais wetu wa Jamhuri ya Muungano wa Tanzania, Mama yetu Mheshimiwa Dkt. Samia Suluhu Hassan, kwa kuendelea kuonesha mapenzi makubwa sana kwa Watanzania hasa pale alipoagiza migogoro yote ya ardhi nchini iende ikatatuliwe. Rais ameonesha mapenzi makubwa sana kwa Watanzania. Sisi Wabunge tunamuunga mkono, Watanzania wote wanamuunga mkono, wanasubiria kuona hatua za Serikali za kutatua migogoro hiyo mmoja baada ya mwingine.

Mheshimiwa Mwenyekiti, vile vile, napenda kuwashukuru wananchi wa Jimbo la Ngara walioniamini mwaka 2020 wakanituma nije hapa Bungeni kuweza kuwatetea na kuwasemea kuhakikisha kwamba Serikali inatatua changamoto mbambali zinazowakabili. Nitaendelea kuwa mwaminifu kwa wananchi wa Jimbo la Ngara, nitaendelea kuwasemea na kuwatetea kwa kadri Mwenyezi Mungu anavyoniwezesha. Niendelee kuwaomba waendelee kuwa na imani kubwa juu yangu, mambo yao ninayashughulikia moja baada ya lingine.

Mheshimiwa Mwenyekiti, eneo langu la kwanza ambalo nachangia hapa ni mgogoro wa ardhi baina ya Kijiji cha Rusumo na Gereza la Rusumo, mgogoro ulioletwa na Afisa wa Ardhi ambaye mamlaka yake ya kinidhamu iko chini ya Wizara ya Ardhi. Afisa huyu kwa kushirikiana na viongozi wa Gereza la Rusumo walikwenda wakajifungia kwenye chumba wakachukua laptop na mouse wakaweka pale, wakaweka na software wakaanza ku-generate coordinates, wakapima eneo kwamba eneo linalomilikiwa na Gereza la Rusumo ni hili, wakapima kwa kutumia Computer.

Mheshimiwa Mwenyekiti, matokeo ya jambo hili walilofanya ni kwamba coordinates ya kwanza (majira ya nukta) yaliangukia kwenye noman’s land kwenye mto ambao tunaumiliki Tanzania na Taifa lingine. Hapa nimetumia neno la kidiplomasia kidogo. Coordinate nyingine ambayo walii-generate kwenye laptop, inanonekana sasa magereza wanamiliki eneo ambalo linamilikiwa pia na TANAPA. Wakati huo huo, coordinates nyingine wame-generate, Magereza wanamiliki barabara ya kimataifa ambayo ilikuwepo hata kabla ya gereza lenyewe kwenda pale. Sasa matokeo yake wametuletea matatizo makubwa sana.

Mheshimiwa Mwenyekiti, Mkuu wa Wilaya ya Ngara Kanali Mathias Kahabi, aliunda tume ya kwenda kuchunguza, nami nilishiriki tukatumia kifaa kinaitwa real time kinematics (RTK) kwa ajili ya ku-verify, tukakutana na madudu makubwa. Sasa wakati nawasubiria kwa hamu Wizara ya Mamabo ya Ndani, na kwa sababu wanajua walichokifanya mwaka 2022, Mheshimiwa Jenista Mhagama unakumbuka, lile swali langu la mgogoro wa Rusumo ulivyokuja hapa Bungeni, Magereza wakaidanganya Serikali kwamba hakujawahi kutokea mgogoro. Nikasema Mheshimiwa Jenista Mhagama tupilia mbali hilo, hayo majibu siyahitaji. Ukayatupilia mbali.

Mheshimiwa Mwenyekiti, sasa wakati nawasubiria kwa hamu Wizara ya Mambo ya Ndani, na nimemwambia Mheshimiwa Masauni mara nyingi kwamba, wanampotosha Magereza. Naomba Wizara ya Ardhi mshughulike na huyu Afisa wa Ardhi ambaye ametuletea matatizo. (Makofi)

Mheshimiwa Mwenyekiti, nimeshazungumza na Katibu Mkuu, ninasubiria utendaji. Wananchi wa Rusumo wanasubiria kuona mnachokifanya, namna mnavyo mshughulikia huyo Afisa wa Ardhi ambaye ametuletea matatizo.

Mheshimiwa Mwenyekiti, jambo langu la 2025 limeshakaa vizuri maeneo mengi, naomba msiniharibie, naomba huu mgogoro muende muuondoe mara moja kwa sababu kitu kimeshakaa kibra 2025, nataka nipite kwa kuogelea. Sasa, nataka nikuombe Mheshimiwa Waziri, nenda kamalize ule mgogoro, shughulika na yule mtu wako, na mimi nitaendelea kuhangaika na watu wa Wizara ya Mambo ya Ndani nao waweze kufanya kwa upande wao. Ndiyo hivyo.

Mheshimiwa Mwenyekiti, eneo lingine ambalo nataka nichangie ni namna ambavyo Wizara ya Ardhi inafanya utafiti wa kujua viwango vya fidia kwenye maeneo mbalimbali hapa nchini. Kule Ngara kuna mchakato wa disclosure unaoendelea ambao Mthamini Mkuu wa Serikali ambaye yuko hapa Bungeni ameusimamia, mama mmoja Mrs. Zuhura Hiraly aliachiwa nyumba na baba yake mwaka 1943; hii nyumba wameenda kuifanyia uthamini wanataka kumlipa shilingi laki saba. Mama huyo pia aliachiwa nyumba na mme wake tena mwaka 1950 wanataka kumlipa shilingi milioni moja na laki mbili. Hiyo fedha haitoshi hata kujenga banda la kuku.

Mheshimiwa Mwenyekiti, yule mama amesema nendeni mkabomoe lile eneo bomoeni majumba bomoeni kila kitu mkachukue hahitaji hiyo fedha kwa sababu haina uhalisia. Nimezungumza na Mthamini Mkuu wa Serikali, nikamwambia utaratibu huu wa kuibua viwango vya fidia vinavyo akisi thamani halisi ya majumba ya watu na ardhi za watu maeneo mbalimbali nchini vinatakiwa viangaliwe upya, viwe shirikishi na viweze kuakisi thamani halisi ya mali nyumba na viwanjanya Watanzania.

Mheshimiwa Mwenyekiti, hivi viwango mnavyovitumia inawezekena na vyenyewe vime-expire kama ilivyo sera ambayo imepitwa na wakati, inawezekana vyote hivi vinatakiwa kwa pamoja viweze kupitiwa viangaliwe tuvi-set upya. Nimeambiwa wanamtafuta consultant anakwenda vijiini anakusanya mikataba anaandika ripoti anawasilisha kwa valuer wa Serikali. Sasa anayetaka kulipa hela ni Serikali anayefanya valuation ni Serikali katika ule mchakatohakuna stakeholders’ engagement ili muweze kupata second opinion kwamba hiki siyo sawa hiki ni sawa.

Mheshimiwa Mwenyekiti, Ninataka niwaombe Wizara ya Ardhi, kwanza wananchi wangu wote wanaofidiwa kuanzia kule Mrusagamba kwenda Rurenge kwenda Tembonikeili kwenda Mrugarama kule mhakikishe mnatenda haki mmeenda kwa Diwani wa Kabanga Hafidhi Abdallah amechukua kiwanja amekinunua milioni tano mnataka kumpa laki saba, haiwezekani, haiwezekeni.

Mheshimiwa Mwenyekiti, mimi nataka niwaombe mwende mkapitie ule mchakato upya ndugu yangu government valuer, Waziri nendeni mkapitie mchakato upya, nendeni mkatende haki. Mtu anapewa shilingi 70,000 uliona wapi fidia ya mali ya shilingi 70,000? Naomba mwende mkapitie upya na mfanye haraka na msicheleweshe barabara yetu ya lami kwa sababu nyie ndio ambao mnaleta vitu ambavyo kwa kweli vinafikirisha. Kwa hiyo ninaomba eneo hili lifanyiwe kazi na wananchi wangu wote waweze kupata haki kwa wakati na barabara yetu isicheleweshwe.

Mheshimiwa Mwenyekiti, eneo la mwisho ambalo nataka nichangie ni eneo la kuwezesha Wizara yenyewe ya Ardhi iweze kupima na kupanga maeneo mbalimbali ya kimkakati hapa nchini. Haiwezekani kwamba tunaongelea kwenda kupima vijiji tu badala ya kutafuta maeneo ya kimkakati, maeneo ya mpakani, miji inayokua, maeneo ambayo yanaweza yakarudisha fedha haraka haraka, maeneo yenye mzunguko wa hela ndiyo twende tukayapime ili Watanzania waweze kumiliki viwanja, waweze kupata hati, waweze kukopesheka na nchi yetu iweze kuendelea. Ifike mahali makusanyo yanayotokana na ardhi yaweze kutusaidia Watanzania kujiendesha kama Taifa. Eneo hilo halijatendewa haki vizuri.

Mheshimiwa Mwenyekiti, ninasikitika kuona kinachoendelea. Shilingi bilioni 80 zina uwezo wa kupima viwanja 368,000 kwa mika mitano. Narudia, shilingi bilioni 51 zina uwezo wa kupima viwanja 368, 000 kwa mika mitano. Hii shilingi bilioni 51 ikitengwa itarejesha shilingi bilioni 80 katika kipindi kile, kwa sababu ardhi moja itakayopimwa, yaani kiwanja kimoja, average ya malipo ambayo mwananchi wa kawaida anatakiwa kulipa ni shilingi laki mbili hadi shilingi elfu ishirini. Ukizidisha fedha hizi utakuta kwamba upimaji wa ardhi unalipa kuliko kitu chochote kile. Unatumia bilioni 51.5 unarudisha bilioni 80. Ni kwa nini tusitenge fedha tukaenda kupima ardhi ya Watanzania? Ni sababu gani inasababisha tuwe na kigugumizi kutenga fedha? Tumetoa fedha kwa ajili ya kupunguza bei ya mafuta nchini ili iweze kushuka. Sasa, kule tulikokuwa tunatoa fedha zile tuchukue fedha nyingine tuweke kwenye ardhi tuwasaidie Watanzania kupima ardhi zao.

Mheshimiwa Mwenyekiti, tangu asubuhi watu wamesema, kwamba wale watu wa ardhi wanapima ardhi kule na fedha yote inakwenda Serikali Kuu, matokeo yake watu wanatembea hata mafuta ya kuweza kutoka eneo moja kwenda jingine hawana. Ofisi zile za ardhi zilizoko Serikali za Mitaa ambazo pia nyie mnawajibika hazina kabisa fedha kwa ajili ya kuendeshea shughuli za upimaji, matokeo yake hakuna kazi kule inayofanyika. Zile Ofisi zimegeuka kutegemea wapimaji binafsi ambao wanakwenda kupima maeneo madogo yasiyo tosheleza.

(Hapa kengele ililia kuashiria kwisha kwa muda wa Mzungumzaji)

MWENYEKITI: Malizia Mheshimiwa muda wako umekwisha.

MHE. NDAISABA G. RUHORO: Mheshimiwa Mwenyekiti, ninaomba kumalizia, ninaomba Serikali iwaachie asilimia 30 ya makusanyo yote yanayotokana na ardhi ili Ofisi zile ziweze kujiendesha na zifanye upimaji.

Mheshimiwa Mwenyekiti, nakushukuru sana, ahsante sana, naunga mkono hoja.

MHE. NDAISABA G. RUHORO: Mheshimiwa Mwenyekiti, nakushukuru sana kwa kunipa fursa nami niweze kuchangia hotuba ya Waziri wa Nishati ya Ndugu yangu Mheshimiwa January Makamba.

Mheshimiwa Mwenyekiti, kabla sijaenda kwenye mchango wangu naomba nichukue fursa hii kwanza kabisa, kwa kipekee kabisa kumshukuru Rais wa Jamhuri ya Muungano wa Tanzania, Dkt. Samia Suluhu Hassan, Mama yetu, Mama wa Watanzania, Mama mpenda maendeleo, Mama la Mama, Mama mwenye mvuto kati ya Marais wanawake Duniani, kwa kazi kubwa sana ambayo Dkt. Samia Suluhu Hassan anaifanya kuhakikisha kwamba Taifa letu linaendelea na linakuwa la mfano Barani Afrika na Duniani kwa ujumla.

Mheshmiwa Mwenyekiti, mama yetu anaupiga mwingi, Mama yetu anaonesha mapenzi na mahaba makubwa kwa Watanzania, Watanzania fuatilieni mambo anayoyafanya Doctor Samia Suluhu Hassan, muone upendo anaounyesha kwetu na sisi Watanzania kazi yetu iwe ni kumuombea inshallah na kumuhakikishia kumuombea ili Mwenyezi Mungu aendelee kumpa afya aweze kuwatumikia Watanzania. (Makofi)

Mheshimiwa Mwenyekiti, vilevile nipende kumshukuru na kumpongeza January Makamba, yule Mtoto wa Yusuf Makamba Waziri wa Nishati na Kaka yangu Byabato - Naibu Waziri, Katibu Mkuu wa Wizara ya Nishati, Mkurugenzi wa REA na Wakurugenzi wote wanaoendesha taasisi zilizopo chini ya Wizara ya Nishati, hawa watu wanafanya kazi kama nyuki. Kama ni mpira uwanjani wanapeana pasi, wanapiga magoli tu na ndio maana tunaona hii Wizara ya Nishati ndugu Watanzania, tunaona Wizara ya Nishati hii kuna ubunifu mwingi sana ni kwa sababu kuna master minder January Makamba ambaye ameonyesha ubunifu mkubwa katika kuendesha Wizara ya Nishati hapa nchini. (Makofi)

Mheshimiwa Mwenyekiti, Watanzania ni mashuhuda, Watanzania wanafahamu kwamba mwaka 2010 lilitokea jambo kubwa kwenye historia ya nchi yetu. Wataalam wetu wa TPDC wakishirikiana na jopo la watalaam lililotoka nje ya nchi, walifanya utafiti na kugundua uwepo wa gesi asilia kubwa sana kwenye bahari iliyopo ndani ya Taifa letu. Ugunduzi huu umeiweka Tanzania kwenye sura ya dunia na kutufanya sasa Tanzania tutambulike kama Taifa ambalo lina gesi asilia safi duniani ukilinganisha na Mataifa mengine.

Mheshimiwa Mwenyekiti, napenda kuchukua fursa hii kumshukuru Doctor Samia Suluhu Hassan ambaye baada ya kimya kirefu cha muda wa miaka saba Rais wetu ameona sasa ni muda muafaka tuweze kuendeleza rasilimali yetu hii ambayo Mwenyezi Mungu ameweza kutupatia Watanzania. (Makofi)

Mheshimiwa Mwenyekiti, ninaomba Watanzania wote tuweze kuelewa dhamira nzuri ya Rais wetu nasi Wabunge na Wananchi wa Jimbo la Ngara tunawaunga mkono, tunamuunga mkono Rais, tuna muunga mkono Waziri na timu yote ya Wizara ya Nishati na madini, nendeni mkawekeze kwenye eneo hili la gesi asilia. Wekeni fedha za kutosha ili Watanzania tuondokane na adha mbalimbali ambayo tumeipata kutokana na kutumia nishati chafu. (Makofi)

Mheshimiwa Mwenyekiti, yamkini tokea asubuhi wazungumzaji wameelezea nishati chafu, watu wanafikia hawajaelewa vizuri, naomba sasa mimi niwaambie Watanzania, tunaposema nishati chafu, tunazungumzia matumizi ya kuni, mkaa na matumizi ya mafuta ya taa kwenye kupikia. Kuna mahali katika nchi hii kuna wanaume walikua hawatoi mahari maana wanafahamu kwamba mabinti wazuri wanakwenda kutafuta kuni mbali. Anachokifanya yeye anajipanga binti ameenda kutafuta kuni mbali, jioni anambemba mgongoni ameshaoa na mahari hatoi. Sasa, hii kazi nzuri inayofanywa na January Makamba ya kutuleta nishati safi inaenda kuwafanya kina mama sasa wasiende kutafuta kuni mbali na wale waliozoea kubeba, sasa inakwenda kuwa mwisho. (Kicheko/Makofi)

Mheshimiwa Mwenyekiti, huu ni ukombozi mkubwa sana kwa wakinamama wa Tanzania waliokuwa wanapata adha kwenda huko porini kutafuta kuni, sasa hawatofanya hivyo, watapata nishati safi na wataweza kuitumia. Kuna Watanzania kutokana na macho yao yanaathiriwa na moshi, maeneo kama ya Kanda ya Ziwa baadhi ya wazee vikongwe waliuliwa wakitwa ni wachawi kwa sababu wanapikia kuni na matokeo ya zile kuni ni ule moshi wenye carbon na kemikali nyingi zinaua macho yao yanakuwa mekundu. Watu walipigwa panga kwa sababu ya nishati chafu! (Makofi)

Mheshimiwa Mwenyekiti, leo hii tunamuona Rais yuko mbele, leo hii tunamuona Waziri yuko mbele, wanakwenda kuwaokoa Watanzania kutoka kwenye hiyo adha ambayo tulikuwa tukiipata. Naomba Watanzania waelewe tunaposema nishati safi ni kuondokana na hii adha ya kutumia nishati chafu ambayo imegharimu maisha mengi ya Watanzania. Achana na hilo, muda tu kina mama waliokuwa wanaupoteza kwenda kutafuta kuni ulikuwa ni muda ambayo kwa sasa badala ya kwenda kutafuta kuni ulikuwa ni muda ambao kwa sasa badala ya kwenda kutafuta kuni sasa watautumia kwenye uzalishaji mali na wataweza kuongeza tija katika uwekezaji na kazi wanazozifanya kwenye familia zao. (Makofi)

Mheshimiwa Mwenyekiti, achilia mbali macho mekundu, achilia mbali kupoteza muda, achilia mbali watu kutumia fursa hiyo kubeba mke hata bila kutoa mahari, njoo kwenye suala la uharibifu wa mazingira. Miti imekatwa kweli kweli, watu wanafanya nishati chafu kama chanzo cha biashara. Kuna mtu yeye kazi yeye yake tokea awe mtu mzima miaka 18, yeye ni kukata miti na kuchoma mikaa na kuuza mikaa, ameharibu vyanzo vya maji, wameharibu misitu, matokeo yake Dar es Salaam sasa hivi kuna kipindi tunaingia kwenye crisis ya ukosefu wa maji kwa sababu miti mingi imekatwa kwenye Mto Ruvu ambapo maji ndiko yanapozalishwa. (Makofi)

Mheshimiwa Mwenyekiti, nia na huu mradi wa LNG unakwenda kuokoa Watanzania. Ninawaomba Wizara ya Nishati, endeleeni mbele, wekeni hela ya kutosha katika hilo eneo, Wabunge tunawaunga mkono kwa sababu tunafahamu jambo zuri mnalolifanya kwa ajili ya Watanzania. Tunakuomba Mheshimiwa Makamba usirudi nyuma kwa watu wanaopiga vijembe huko vijiweni ambao hawaelewi, mimi hapa ni Mwakilishi wa wananchi, nimesimama kuelezea faida kubwa za Mradi huu wa LNG kwa Taifa. Ninaomba Watanzania waweze kutuelewa, dhamira nzuri uliyonayo Mheshimiwa Waziri sisi tunakuunga mkono, endelea moja kwa moja, usirudi nyuma, weka fedha za kutosha, wote tutapitisha miradi hii iende ikatekelezwe iweze kutusaidia Watanzania. (Makofi)

Mheshimiwa Mwenyekiti, kwa upande wa REA tunakushukuru Mheshimiwa Waziri umefanya kazi kubwa sana. Tunafahamu Tanzania ina vijiji zaidi ya 10,800. Kati ya vijiji 10,800; vijiji zaidi ya 10,000 vimeweza kuwashwa umeme vimebaki vijiji vichache nchi nzima. Hii kazi ambayo umeshaifanya Mheshimiwa Waziri ni kubwa na ni nzuri na inatambulika kwa Watanzania.

Mheshimiwa Mwenyekiti, kwa upande wa Mkoa wa Kagera Mkandarasi anaendlea vizuri. Amepeleka nguzo maeneo yote ambayo yanahitaji umeme. Hata kule kwangu Ngara Mheshimiwa Waziri tumejipanga kuanza kuwasha umeme kijiji kimoja baada ya kingine mara tu baada ya Bunge hili kuisha. Nichukue fursa hii Mheshimiwa Waziri nikukaribishe uungane nami twende tukawashe umeme Murusagamba. Murusagamba tokea Mwenyezi Mungu awaumbe hawajawahi kuona umeme. Ni sasa hivi wewe Mheshimiwa January Makamba umetuletea mkandarasi, mkandarasi amepeleka umeme kwenye taasisi na hivi tunavyozungumza tunashirikiana kufunga umeme kwenye vijiji. Tuende tukawawashie umeme Murusagamba na maeneo mengine ambayo wanahitaji huduma ya umeme. (Makofi)

Mheshimiwa Mwenyekiti, kwa upande wa mradi wa densification Mheshimiwa Waziri. Kwa unyenyekevu mkubwa nikuombe kule Ngara nisaidie angalau niongezee vitongoji hata 10 kwa neno lako tu Mheshimiwa Waziri unaweza ukanipa vitongoji hata 10 Mheshimiwa Waziri. Kule kwangu Mheshimiwa Waziri sijui ilikuwaje sijui ni typing error badala ya kuniandikia vitongoji 50, waliniandikia vitongoji vitano. Sasa nikajiuliza ndugu yangu sasa huyu January Makamba nini tena hii? Nikasema sasa Mheshimiwa Waziri leo nikuombe kwa unyenyekevu mkubwa niongezee kidogo pale nipe hata 20 viongezwe kwenye vile vilivyopo ili Mheshimiwa Waziri vile vitongoji ambavyo vinahitaji huduma ya umeme na vyenyewe tuweze kuvipelekea umeme.

Mheshimiwa Mwenyekiti, Mheshimiwa Waziri utakumbuka ulipokuja Ngara kutembelea mradi wetu wa Rusumo nilikuomba unisaidie kwenye mitaa 17 ya Rulenge ambayo haina huduma ya umeme kabisa, ile ni mamlaka ya mji lakini ile mitaa yake yote ni vijiji. Mheshimiwa Waziri nilikuelezea kuhusu hili, ninakushukuru ulituma Wataalam wakaja wakakagua pale wakakuta kweli vile ni vijiji vinatakiwa kuhudumiwa. Kwa unyenyekevu mkubwa naomba unisaidie tena vitongoji vyangu hivi 17 vya Mamlaka ya Mji Rulenge viweze kupata huduma ya umeme angalau mimi niogelee inapofikia 2025 Mheshimiwa Waziri nafikiri unajua nachokimaanisha ni nini. Nikipita pale iwe ni shangwe na vigelegele wala hakuna maswali mengi.

Mheshimiwa Mwenyekiti, Mheshimiwa Waziri endeleeni kuchapa kazi. Watanzania wanaona kazi nzuri mnazozifanya, sisi ni mashuhuda wa mambo makubwa mnayoyafanya, tunawaunga mkono wewe na timu yako yote, Mwenyezi Mungu awabariki awape afya njema muendelee kuchapa kazi. (Makofi)

Mheshimiwa Mwenyekiti, baada ya kusema haya ninaunga mkono hoja. Ahsanteni sana. (Makofi)

MHE. NDAISABA G. RUHORO: Mheshimiwa Mwenyekiti, nakushukuru sana kwa kunipa fursa nami niweze kuchangia bajeti yetu ya trilioni 44 ya mwaka huu. Kwanza, nianze kumpongeza Rais wetu wa Jamhuri ya Muungano wa Tanzania, Mheshimiwa Dkt. Samia Suluhu Hassan, kwa uongozi wake mzuri na kwa kuja na bajeti ambayo inakwenda kutatua matatizo ya Watanzania wengi. Tunampenda Rais wetu, maono yake na dhamira yake ya kuondoa matatizo kwa Watanzania inaonekana wazi na tunamuunga mkono Rais wetu. (Makofi)

Mheshimiwa Mwenyekiti, vile vile, nimpongeze Waziri wa Fedha na Mipango, Mheshimiwa Dkt. Mwigulu Lameck Nchemba, pamoja na Mheshimiwa Hamad Chande, kwa uongozi wao mzuri wa Wizara ya Fedha na Mipango. Hakika Wizara hii imepata viongozi wenye maono, kazi zao zinaonekana na sisi Wabunge na Watanzania tunawaunga mkono. (Makofi)

Mheshimiwa Mwenyekiti, niendelee vile vile kuwashukuru wananchi wa Jimbo la Ngara, walioniona mwaka ule wa 2020 wakaamua kunileta Bungeni kwa dhati kabisa ili niweze kuwatetea, kuwatumikia, kulinda masilahi yao na kwa kweli kazi hiyo naendelea kuifanya. Kwa mara nyingine niendelee kuwashukuru wananchi wa Jimbo la Ngara kwa kuweza kuniamini na kazi yao naendelea kuifanya vizuri. (Makofi)

Mheshimiwa Mwenyekiti, nitakuwa na maeneo manne ambayo nakwenda kuchangia. Eneo la kwanza niende kwenye miundombinu na vifaa vya zimamoto hapa nchini. Tanzania ni miongoni mwa mataifa ambayo yamekuwa na Jeshi la Zimamoto ambalo halina vifaa kwa ajili ya kuzimia moto. Yapo maeneo ambayo imewahi kutokea majanga ya moto, Watanzania wanakimbia wanasimama uwanjani wanashuhudia namna ambavyo mali zao zinavyoteketea.

Mheshimiwa Mwenyekiti, kwa upande wa Jimbo la Ngara, kuna wakati tulipata majanga kama hayo, tulilazimika kwenda kuazima helkopita ya kuzima moto kwenye kanchi kadogo. Kwa kweli jambo lile lilituumiza Watanzania na lilitufedhehesha, kwa sababu kama Taifa tuliona kuna haja ya kufanya uwekezaji mkubwa kwenye kuliwezesha Jeshi letu la Zimamoto ili liweze kupambana na majanga ya moto yanapotokea nchini. (Makofi)

Mheshimiwa Mwenyekiti, katika Bajeti hii tumeiona dhamira kubwa ya Mheshimiwa, Dkt. Samia Suluhu Hassan, Rais wa Jamhuri ya Muungano wa Tanzania ya kuwasaidia Watanzania ambapo ametenga dola milioni 100 kuiwezesha Wizara ya Mambo ya Ndani iweze kununua vifaa vya kuzimia moto, kama helkopta na magari ya kisasa. (Makofi)

Mheshimiwa Mwenyekiti, napenda kuwaomba Wizara ya Fedha na Mipango, kaka yangu Mwigulu aende akakope hizi dola milioni 100, atafute mikopo ya masharti nafuu, walete magari na mimi Ngara kwa kweli naomba niwe wa kwanza kupata gari hili. Maana nimeendelea kuwatetea na nimeendelea kulisemea hili na sasa naona mwelekeo ni mzuri. Tumetenga dola milioni 100 kwa ajili ya kwenda kununua mitambo hii ya kuzimia moto hapa nchini. (Makofi)

Mheshimiwa Mwenyekiti, jambo hili huenda Watanzania wengi hawajalielewa, iko hivi; hakuna mwekezaji wa aina yeyote atakubali kuleta fedha nyingi kuwekeza kwenye nchi ambapo ile miundombinu yake ikipata moto itaungua na kuisha na hakuna vifaa vya kuweza kuzima moto huo.

Mheshimiwa Mwenyekiti, uwekezaji huu unakwenda kuongeza confidence kwa wawekezaji hapa nchi ambao wataleta mitaji yao, mali zao na mitambo yao na endapo itatokea majanga ya moto tutaweza kuyazima. Hongera sana kwa Waziri wa Fedha na Mipango kwa kuliona hili na pongezi nyingine zimwendee Waziri wa Mambo ya Ndani, kaka yangu Hamad Masauni.

Mheshimiwa Mwenyekiti, eneo lingine ambalo nataka kuzungumzia ni kwenye kodi ya asilimia mbili ambayo imeletwa kwa ajili ya wachimbaji wa madini. Kodi ya asilimia mbili ku–introduce kwa mara ya kwanza kwa ajili ya wachimbaji wa madini nchini ni kubwa mno, ambayo badala ya kwenda kujenga inakwenda kubomoa na pengine wachimbaji wa madini nchini wanaweza kuanza kutorosha madini.

Mheshimiwa Mwenyekiti, kwenye hili eneo la kodi za madini kwanza tuna ada ya ukaguzi ambayo inatozwa tozo ya asilimia moja. Wakati huo huo kuna mrabaha, huu mrabaha ni asilimia sita. Vilevile kuna service levy, 0.3 percent, wakati huo huo kwenye kila halmashauri kuna tozo, ushuru mbalimbali wa Mwaro, karasha, viroba na kadhalika. Hii nayo iko estimated kama asilimia moja.

Mheshimiwa Mwenyekiti, pamoja na kodi hizo ambazo jumla yake ni asilimia 8.3, sasa hivi yamekuja mapendekezo ya kuongeza kodi ya mapato ya asilimia mbili. Introduction ya kodi ya mapato ya asilimia mbili kwa mara ya kwanza ni kubwa. Kwa unyenyekevu mkubwa Mheshimiwa Mwigulu naomba a-note hiyo, nimwombe kabisa badala ya kutuletea kodi hii ya mapato ya asilimia mbili, watuwekee asilimia moja. Watujaribu kwanza wachimbaji wa madini tuone kama inatekelezeka hii asilimia moja kwanza. (Makofi)

Mheshimiwa Mwenyekiti, sasa wakileta asilimia mbili watu wataona hii asilimia mbili ni kubwa na matokeo yake watu wataanza kupitisha madini kwa njia za panya, watu watajificha. Jamani hivi kweli waliona wapi tuna-introduce kodi ya mapato kwa mara ya kwanza tunadumbukiza asilimia mbili yote hiyo? Jumla inakuwa ni asilimia 10.3, it’s a lot. (Makofi)

Mheshimiwa Mwenyekiti, niombe kabisa kwenye eneo hili, iwe ni asilimia moja pekee itatutosheleza, tui–test kwanza kwa mwaka wa kwanza. Mwakani ikienda vizuri waongeze hiyo nyingine iwe asilimia mbili na hapo mambo yatakwenda sawasawa. Naomba eneo hili kwa kweli lifanyiwe kazi. (Makofi)

Mheshimiwa Mwenyekiti, nimshukuru Waziri wa Madini pamoja na Mheshimiwa Rais wamelitendea kazi eneo hili la madini. Mazingira ya uwekezaji kwenye eneo la madini sasa hivi yamenyooka na yako sawasawa. Madini sasa yanachimwa kwenye maeneo ya TFS kwa kufuata sheria za nchi, kwa kulipia misistu, kulipia ada ya kukaa kwenye lile eneo na sasa nimeona kuna initiative ambayo tumeendelea kuizungumzia ya kumwomba Mheshimiwa Rais aridhie baadhi ya maeneo ambayo yako kwenye TANAPA yamegwe yarudishwe kwenye TFS ili nchi yetu iweze kuchimba madini kwenye maeneo hayo ili tax iendelee kukusanywa kwenye maeneo hayo. (Makofi)

Mheshimiwa Mwenyekiti, niendelee kumwomba Rais wetu, Mama yetu Mheshimiwa Dkt. Samia Suluhu Hassan, aridhie yale maeneo mengine ambayo hata sungura hakuna pengine kuna nyoka na ndege, maeneo hayo ayalete hapa Bungeni tuweze kuyaondoa kwenye TANAPA yaingie TFS, ili Watanzania wachimbe madini waweze kufaidika ndani ya nchi yao.

Mheshimiwa Mwenyekiti, eneo lingine ambalo nataka kuzungumzia ni eneo hili la kuruhusu kuuza mazao nje ya nchi ambalo kwa kweli limeendelea kuongelewa tangu jana na Wabunge wengi na Mheshimiwa Waziri wa Kilimo ametoa ufafanuzi. Iko hivi, yako makampuni ambayo yameomba vibali vya kusafirisha mahindi, maharage na mazao mengine nje ya nchi. Vilevile makampuni haya yana vibali vyote vinavyowaruhusu kufanya biashara hii kuanzia kusajiliwa BRELA, kuwa na TIN na vibali vingine ambavyo Waziri wa kilimo amevielezea.

Mheshimiwa Mwenyekiti, hawa hakuna sababu ya kusubiri, wanasubiri nini? Nawaomba hawa ambao tayari wana vigezo vyote wapewe vibali. Kama mtu ameomba tani 1000 kama shida ni ku–restrict, basi wampe hata tani 200 waaachane na 1000, kwa sababu hatuwezi kusimamisha maisha ya Watanzania, lazima waendelee kufanya biashara.

Mheshimiwa Mwenyekiti, mathalani kwenye Jimbo langu la Ngara, jana nimewambia wafanyabiashara wote wanitumie zile nyaraka zao, wote wamesajiliwa na wana leseni. Vile vile, kwa bahati nzuri nimemtumia Waziri wa Kilimo. Nimemtumia Katibu Mkuu wa Wizara ya Kilimo, nimemtumia Dkt. Kessy ambaye ndiye anayeratibu vibali. Niombe wafanyabiashara wangu wa Jimbo la Ngara, sisi Ngara hatuna njaa, tunalima mara mbili kwa mwaka na mazao ambayo tulishavuna msimu wa kwanza bado yako majumbani. Wanatuchelewesha kufanya biashara kwa sababu kama njaa ziko katikati ya nchi, Wizara waje kununua kwetu, tuwape mazao. Niwaombe Wizara ya Kilimo, makampuni yote ambayo yamekidhi vigezo wawaruhusu waanze kufanya biashara.

Mheshimiwa Mwenyekiti, eneo la pili ni makampuni ambayo hayana vigezo na hapa naomba Watanzania wamwelewe Waziri wa Kilimo. Sisi ni Taifa huru, haiwezekani mtu akatoka nchi jirani anaingia Tanzania na gari lake au lori lake, anakwenda kwa wakulima, anaaanza kukusanya mazao, anapakia mzigo anaondoka na anakwenda anawalipa madalali anavusha mzigo, anatoka nje ya nchi bila kulipa kodi haiwezekani.

Mheshimiwa Mwenyekiti, Watanzania kwenye eneo hili tumemwelewa Mheshimiwa Waziri wa Kilimo, aendelee kuwabana, lakini wale Watanzania ambao wameshakidhi vigezo, Waziri wa Kilimo awaruhusu waweze kufanya biashara. (Makofi)

Mheshimiwa Mwenyekiti, kuna kundi lingine la sorrow proprietors, ni Watanzania ambao wameendelea kufanya biashara hiyo bila kuwa na makampuni au kusajiliwa BRELA. Naomba hawa nao waweze kupewa kipaumbele.

Mheshimiwa Mwenyekiti, kwa unyenyekevu mkubwa naunga mkono hoja na ahsante sana. (Makofi)

MHE. NDAISABA G. RUHORO: Mheshimiwa Mwenyekiti, nakushukuru sana kwa kunipa nafasi ya kuwa mchangiaji wa kwanza na mimi nianze kabisa kwa dhati ya moyo wangu kumpongeza Waziri wa Fedha, Ndugu yangu Mheshimiwa Dkt. Mwigulu Nchemba, pamoja na Waziri wa Mipango, Ndugu yangu Mheshimiwa Profesa Kitila Mkumbo, kwa kweli nimesikiliza mawasilisho yao yote vizuri sana yanatia matumaini.

Mheshimiwa Mwenyekiti, kwa kipekee niweze kumpongeza Mheshimiwa Dkt. Samia Suluhu Hassan, Rais wa Jamhuri ya Muungano wa Tanzania, kwa kuweza kuwateua ndugu zangu hawa wawili, mmoja aweze kuendesha Wizara ya Fedha na mwingine akae kwenye Mipango, hakika mapacha wale mnavyowaona pale walivyopendeza kazi yao ni nzuri, wanaifanya vizuri na kwa kupitia mawasilisho waliyowasilisha hapo tunaona matumaini na mambo mengi yanakwenda kufanyika vizuri. (Makofi)

Mheshimiwa Mwenyekiti, Taifa lolote linalohitaji kuendelea kwa haraka na kwa kasi halina budi ya kuwekeza kwenye miundombinu ya ardhini, miundombinu ya usafirishaji kwenye anga na kwenye maji. Kwa kuwa Taifa letu linahitaji kuendelea kwa haraka hatuna budi nasi kama Tanzania kuweza kuwekeza kwenye miundombinu ya aina hiyo, mathalani kwa upande wa barabara.

Mheshimiwa Mwenyekiti, utakubaliana nami pamoja na Wabunge wote, kwamba Tanzania ni lazima tuendelee kuwekeza kwenye ujenzi wa reli ya kisasa SGR, lazima tuendelee kuwekeza kwenye kupanua viwanja vya ndege lakini na kuweka meli za kisasa ili ziweze kusaidia Watanzania kusafirisha mizigo yao na wao wenyewe kusafiri kutoka eneo moja kwenda eneo jingine.

Mheshimiwa Mwenyekiti, mathalani kwa upande wa Jimbo langu la Ngara, pale Ngara kuna barabara ya kimkakati ambayo kama haitajengwa ndoto ya Tanzania ya kuvuna nickel, ambayo ni madini ya kimkakati yanayosubiriwa duniani ili yaende yakatengeneze betri hiyo ndoto haitatimia. Mheshimiwa Kitila Mkumbo, nataka nikupe taarifa hapa kwamba barabara ya kutoka Mlugarama kwenda Rulenge, kutoka Mlugarama – Rulenge – Kumbuga kilometa 75 na barabara ya kutoka Nyakahura – Kumbuga – Mlugarama – Mrusambaga – Gaumo kilometa 34 na barabara ya kutoka Rulenge – Tembo Nickel kilometa 32, jumla ni kilometa 141 kama hazitajengwa Mheshimiwa Kitila Mkumbo ile nickel ya Ngara haitovunwa kwa miaka 47.

Mheshimiwa Mwenyekiti, kwa sababu kwa utaratibu wa Serikali uliopo sasa hivi wa kutoa shilingi bilioni tatu ile barabara ijengwe kilometa tatu kila mwaka na hapa tuna kilometa 141 itatuchukua miaka 47 kwa ile barabara kujengwa na ikakamilika. Kupanga ni kuchagua, tumepanga kuilisha dunia kuiuzia nickel iliyopo Tanzania na nickel hii siyo Tanzania pekee, hii nickel iko Tanzania lakini ndiyo nickel ya kipekee Afrika na pengine duniani.

Mheshimiwa Mwenyekiti, tayari kama Taifa tumeshaingia mikataba na wawekezaji. Wawekezaji wako pale kwenye ground lakini hawawezi kusafirisha makontena na mizigo mikubwa kutoka Dar es Salaam kuipeleka kule ili waanze kujenga ule mgodi kwa sababu ile barabara haipitiki na hakuna namna yoyote hata madaraja yale kuna mizigo ikipita pale madaraja yatadondoka.

Mheshimiwa Mwenyekiti, sasa kupanga ni kuchagua tumeshaingia, tumeshaasaini mikataba na wawekezaji muda muafaka wa kujenga ile barabara kwa kiwango cha lami ni sasa ili zile nickel ziweze kutuletea tija kwa Taifa eneo la kwanza. Kwa hiyo Mheshimiwa Kitila Mkumbo, kwa kweli sitopitisha mpango huo kama tutapiga kura au hata bajeti ya mwakani kama hii barabara haijaingizwa kwa sababu nitashika shilingi mpaka hii barabara iingizwe ili zile nickel ziweze kuchimbwa na wananchi wangu waendelee kufanya kazi kwenye mgodi ule waendelee kunufaika.

Mheshimiwa Mwenyekiti, ninaomba kwa kweli kwa unyenyekevu mkubwa sina nia ya kushika shilingi maana najua utaweka Mheshimiwa Prof. Kitila Mkumbo, kama utajisahau tunaweza tukafikia huko lakini kwa unyenyekevu mkubwa nikuombe kabisa kwenye mipango yetu hii ya maendeleo ya Taifa hasa huu wa 2024/2025 ujitahidi hii barabara iingie kwenye mpango ili uweze kupewa fedha na iweze kutekelezeka.

Mheshimiwa Mwenyekiti, eneo lingine ni reli ya kisasa ya SGR kutoka Isaka ambayo ipo Kahama mpaka Rusumo. Kupanga ni kuchagua kutoka pale Rusumo mpakani na Rwanda, ni kilometa 200 mpaka Kigali kutoka Kigali kwenda mpaka Goma ni kilometa 150, kujenga kipande cha SGR cha kisasa kutoka Isaka mpaka pale Rusumo ni kilometa 338, kupanga ni kuchagua tukizubaa Watanzania soko la la Congo, Goma yote litachukuliwa na mataifa mengine ambayo yataendeleza SGR kutokea Kenya kuingia Uganda mpaka Rwanda na huko Goma.

Mheshimiwa Mwenyekiti, Tanzania Mwenyezi Mungu ametuwezesha kwamba sasa SGR inafika pale inakwenda mpaka kwenye kiwanda cha uchenjuaji cha Tembo Nickel pale Buzwagi, sasa Mheshimiwa Prof. Kitila Mkumbo na Mheshimiwa Dkt. Mwigulu Nchemba, naomba tusaidie hili Taifa liweze kwenda kunufaika na masoko ya Congo na Rwanda, sisi tutajenga reli yetu mpaka pale mpakani lakini wenzetu hawatashindwa kujenga hizo kilometa 150. Ninaomba eneo hili liweze kufanyiwa kazi na liingizwe kwenye mpango wa maendeleo ya Taifa ili kama Taifa tuweze kunufaika na rasilimali ya sisi kuwa katikati ya mataifa mengine yanayotuzunguka.(Makofi)

Mheshimiwa Mwenyekiti, kwenye eneo la kilimo. Ninapendekeza Wizara ya Kilimo ipewe fedha za kutosha ili iweze kuwekeza kwenye kilimo kwa sababu mpaka dakika hii kilimo ndiyo uti wa mgongo wa Tanzania na Watanzania wanasubiria kilimo ili waweze kuishi. Taasisi za kilimo kama vile TARI na Bodi ya Kahawa bila kuweka kwenye Mpango wa Maendeleo ya Taifa na kuhakikisha wanapata fedha ili waweze kuzalisha miche ya kutosha, nataka nikuambie tutakuwa hatuwasaidii Watanzania, namna pekee ya kuwasaidia Watanzania ni kuwawezesha kupata mbegu na pembejeo za kilimo.

Mheshimiwa Mwenyekiti, ninamshukuru Dkt. Samia Suluhu Hassan, Rais wa Jamhuri ya Muungano wa Tanzania, ameweka mazingira mazuri kwa Watanzania kuweza kupata mbolea za ruzuku. Ninampongeza Mheshimiwa Waziri Bashe, ameweka utaratibu mzuri sasa Watanzania wanapata mbolea za ruzuku, lakini sasa twende mbele tuwasaidie Watanzania kupata miche. Kwa mfano, upande wa Wilaya ya Ngara, mahitaji yetu ya miche ya kahawa 2024/2025 ni miche milioni tatu ya kahawa. Kwa mfano ukitupatia miche ya Robusta, tutaweza kupanda hekta 3,000, kwenye hekta hizo tutaweza kuvuna kilo za kahawa ambayo ni safi 3,300,000 ukizidisha mara mbili kwa maana ya kahawa yenye maganda tutapata kahawa yenye maganda zaidi ya 6,600,000 tukiuza kwa bei ya juzi ya shilingi 3,040 Wanangara tutaweza kutengeneza fedha zaidi ya bilioni 18 kwa kila mwaka.

Mheshimiwa Mwenyekiti, ninaposimama hapa kuchangia Mpango wa Maendeleo ya Taifa, hii ndiyo vision, huu ndiyo muonekano na mkifanya hivi nchi nzima kwa maeneo mengi, Watanzania wanakwenda kutoka kwenye dimbwi la umaskini.

Mheshimiwa Mwenyekiti, nimetumwa kama Mwakilishi wa Wananchi wa Ngara, nimetumwa nije hapa niwe kisemeo, nije niwatetee na kwa kuwa sasa tunakwenda kutengeneza Mpango wa Maendelea ya Taifa na kwa kuwa hakuna mradi utakaotekelezwa bila kuingia kwenye mpango wa maendeleo ya Taifa, ninaomba kwa unyenyekevu mkubwa Wizara ya Kilimo tuende tuiwezeshe, iweze kuzalisha miche ya kutosha ili wananchi na Watanzania wanaohitaji kuwekeza kwenye kilimo waweze kupata miche hiyo.

Mheshimiwa Mwenyekiti, ninaomba kwa upande wa Ngara, naomba Mpango wetu uainishe miche 3,000,000 ya kahawa na miche 2,000,000 ya parachichi tumechoka kuendelea kuishi kwenye umaskini. Tunataka ifike mahali sasa na sisi tuwe matajiri tujivunie kutumia ardhi ambayo Mwenyezi Mungu, alitupatia. (Makofi)

Mheshimiwa Mwenyekiti, eneo lingine. Kuna miradi mingi sana kwenye kilimo hasa ya masoko ya kimkakati ilishajengwa muda mrefu na kutelekezwa. Katika eneo hili naomba nisimung’unye maneno kuna watu walipiga hela lakini kwa bahati nzuri hazikupigwa katika kipindi hiki, zilipigwa kipindi mimi sijawa Mbunge, wamekwenda pale Kabanga wametengeneza soko la kimkakati la Kimataifa lakini limejengwa likaishia katikati na mradi ulikuwa unasimamiwa na Wizara ya Kilimo, moja kwa moja kutoka huku Dodoma. Mkuu wa Wilaya, Mkuu wa Mkoa, hawakuwa na nafasi ya kuweza kusimamia ule mradi, watu wamepiga hela document zinaonekana mradi umekamilika, majengo yamebaki yametelekezwa.

Mheshimiwa Mwenyekiti, ninaomba tunapotengeneza Mpango wa Maendeleo ya Taifa, tuhakikishe miradi hii iliyosimama muda mrefu tunaijenga inakamilika, tumechoka kuona watu wanatoka Bunjumbura wanapitiliza kwenda kununua dagaa Bukoba na wanakwenda kununua vitu Dar es Salaam, soko likiwepo pale la kimkakati watu watatoka nje ya nchi watakuja Ngara kununua vitu mpakani, sasa miradi yote nchi nzima iliyotelekezwa muda mrefu, Mpango wetu wa Maendeleo ya Taifa ulenge kwenda kuhakikisha miradi hiyo inakamilika, kwanza inatuchefua, pili inatunyima kura, tatu inaonekana hatuko serious, ninaomba Wabunge wote wenye miradi ambayo haijakamilika huu ndiyo muda muafaka wa kuhakikisha miradi hii inaingizwa kwenye Mpango wa Maendeleo ya Taifa na tunahakikisha tunasaidia Tanzania.

MWENYEKITI: Ahsante, kengele yako ya pili hiyo malizia sekunde mbili.

MHE. NDAISABA G. RUHORO: Mheshimiwa Mwenyekiti, namalizia na eneo la mwisho la kuwasaidia Watanzania kupata vitambulisho vya Taifa. Kuna Watanzania sasa hivi hawawezi kumiliki laini ya simu kwa sababu hana NIDA, kuna Watanzania wa Ngara hawawezi kwenda Vyuo Vikuu kwa sababu hawana kitambulisho, hawezi kupata admission ya Chuo Kikuu.

MWENYEKITI: Ahsante. Mwandikie Waziri.

MHE. NDAISABA G. RUHORO: Mheshimiwa Mwenyekiti, kwa unyenyekevu mkubwa naunga mkono hoja lakini naomba mpango usaidie Watanzania kupata vitambulisho vyao vya utaifa ili waweze kufurahia huduma ndani ya Taifa lao na wananchi wa Ngara wapewe kipaumbele, ahsante sana. Naunga mkono hoja. (Makofi)

MHE. NDAISABA G. RUHORO: Mheshimiwa Mwenyekiti, ninakushukuru sana kwa kunipa fursa nami ya kuchangia Bajeti ya Serikali. Nipende kuchukua fursa hii kwanza kumshukuru na kumpongeza Rais wa Jamhuri ya Muungano wa Tanzania Mama yetu, Mheshimiwa Samia Suluhu Hassan kwa uongozi wake uliotukuka na maono makubwa aliyonayo kwa ajili ya kuiendeleza Tanzania. Watanzania wote ni mashuhuda na wameona kupitia bajeti iliyowasilishwa na Waziri wa Fedha na Mipango. Mheshimiwa Rais wetu ametoa maelekezo na ameelekeza bajeti hii iende kusaidia watanzania wa hali ya chini, na ndiyo maana fedha nyingi imepelekwa kwenye sekta ya uzalishaji.


Mheshimiwa Mwenyekiti, vilevile, nichukue fursa hii kumpongeza Waziri wa Fedha na Mipango pamoja na Naibu Waziri wake na timu nzima ya Wizara ya Fedha na Mipango kwa utumishi wao mzuri ambao umetukuka na kwa kuweza kupokea maono na maelekezo ya Mheshimiwa Rais na kuyatekeleza kwa kiwango cha hali ya juu sana. (Makofi)

Mheshimiwa Mwenyekiti, vilevile napenda kuwashukuru wananchi wa Jimbo la Ngara walionichagua kwa imani kubwa sana waliyonayo juu yangu na kwa kunipa ushirikiano mkubwa hasa ninapokuwa natekeleza majukumu ya kibunge.

Mheshimiwa Mwenyekiti, sasa nielekeze mchango wangu kwenye eneo la kilimo. Tanzania ni miongoni mwa nchi zilizojaliwa na Mwenyezi Mungu kuwa na ardhi nzuri, maji pamoja na hali ya hewa inayosapoti kilimo cha kahawa. Matokeo yake, Tanzania ni nchi ya tatu Barani Afrika kwa kuweza kuzalisha kahawa bora ndani ya Bara la Afrika ikifuatiwa na nchi ya Ethiopia pamoja na Uganda. (Makofi)

Mheshimiwa Mwenyekiti, Tanzania ni nchi ya 15 duniani kwa uzalishaji wa kahawa bora kwenye hii dunia. Wanaozalisha kahawa Tanzania ni kaya 450,000 za Watanzania ambazo zinazalisha kahawa asilimia 90 ya kahawa yote inayozalishwa nchini. Kati ya kaya 450,000, kaya 120,000 zinatoka Mkoa wa Kagera na Ngara ikiwemo. Tunazalisha metric ton 50,000 kwa wastani kwa mwaka na mwaka tunaofanya vizuri tunazalisha tani 68,000.

Mheshimiwa Mwenyekiti, pamoja na mazuri yote haya, eneo linalotumika kwa kilimo ni hekta za mraba 265,000. Ilitakiwa tutumie hata zaidi ya hekta milioni moja, lakini uzalishaji unaofanyika, unafanyika kwenye eneo dogo ambalo halileti tija kabisa.

Mheshimiwa Mwenyekiti, ziko changamoto kwenye eneo la kahawa hasa kwenye utaratibu mpya wa mnada wa kahawa. Hapo nyuma changamoto ilikuwa ni kubwa sana kwenye soko la kahawa, lakini nashukuru Mheshimiwa Rais alitoa maelekezo yaliyopokelewa vizuri na Waziri Mkuu na baadaye kuchagizwa na Waziri wa Kilimo, Mheshimiwa Hussen Bashe na kuleta utaratibu wa kuuza kahawa kwa njia ya mnada. Nashukuru sana kwa hatua kubwa waliyoifanya. (Makofi)

Mheshimiwa Mwenyekiti, ziko changamoto zinatakiwa kufanyiwa kazi kwa haraka. Moja, kwenye mnada anajitokeza mnunuzi mmoja, matokeo yake anaanza kuringa na kuweka bei anayoitaka. Ngara tumeonja bei nzuri ya kuuza kahawa. Tumeuza kwa mara ya kwanza kilo moja Shilingi 3,740/=, hatuwezi kurudi nyuma kwa sababu bei ya soko la kahawa kwenye dunia iko juu. Nimeshawaeleza wananchi wote wa Jimbo la Ngara na wakulima wa kahawa, kama bei haitashuka kwenye soko la dunia, nasi hatuuzi kahawa yetu kwa bei ya chini, na msimamo ni huo. (Makofi)

Mheshimiwa Mwenyekiti, napenda kuwaomba Watanzania wajisimamie, kwa sababu wanapoenda kwenye mnada anatokea mnunuzi mmoja anaweka bei wasiyoitaka. Kahawa siyo nyanya wala vitunguu waka biringani zinazoona. Kahawa zina uwezo wa kukaa muda mrefu, hatuuzi kama mnunuzi hatafika bei. Napenda kuwaomba Watanzania waweze kujisimamia katika hilo.

Mheshimiwa Mwenyekiti, namwomba Mheshimiwa Waziri wa Fedha na Mipango amwezeshe Mheshimiwa Bashe ili aweze kuboresha miundombinu na utaratibu mzima wa kufanya mnada. Kwanza, wakati wa mnada internet imekatika zaidi ya mara mbili, matokeo yake wakulima wanashinda pale, wanashindwa kufanya biashara. Ni aibu mtandao kukatika wakati watu wanasubiria kuuza bidhaa zao wapate fedha.

Mheshimiwa Mwenyekiti, lingine ambalo naomba lifanyiwe kazi ni kuongeza uzalishaji wa zao la kahawa kwa kuhakikisha vijana wanawezeshwa kuanzisha mashamba mapya kwa sababu mashamba mengi yamezeeka, ni ya muda mrefu, yamepandwa na wazee. Sasa vijana hawana ardhi ya kutosha na mashamba ya kulima. Tuwawezeshe vijana kupata mashamba ili waweze kuanzisha mashamba mapya.

Mheshimiwa Mwenyekiti, sasa nielekee kwenye eneo la miundombinu. Nimeshaeleza, Jimbo la Ngara ni jimbo ambalo liko mpakani na ni jimbo la kimkakati. Jimbo la Ngara linapakana na Rwanda na Burundi na ukitoka Ngara kwenda DRC Kongo ni karibu sana. Nimeshaeleza kwamba Ngara hitaji letu kubwa ni miundombinu ya barabara za lami za kisasa. Kuna kipande cha lami kutoka Nyakahula mpaka Rusumo kilomita 92, kama hakitatengenezwa wafanyabiashara wa Rwanda na Burundi watahama kutumia Bandari ya Dar es Salaam, wataenda kutumia Beira, Mozambique na watakwenda kutumia Mombasa, Kenya.

Mheshimiwa Mwenyekiti, hivyo naomba sana Wizara ya Fedha na Mipango, tutumie utaratibu ule wa EPC+F (Engineering, Procurement, Construction plus Financing) ili tuweze kupata Wakandarasi waje kujenga barabara hiyo. Pia kuna barabara ya kutoka Mrugarama kwenda Rulenge mpaka Kwemubuga kilomita 75. Barabara hii imeahidiwa mfululizo kwa ziadi ya kipindi cha miaka mitano, na Marais wamekuwa wakija na kuahidi. Naomba barabara hii ipatiwe fedha kupitia utaratibu huo wa EPC+F iweze kujengwa.

Mheshimiwa Mwenyekiti, kuna barabara inatoka Mzani inakwenda Kumbuga mpaka Murusagamba kilomita 34. Barabara hiyo inaiunganisha Tanzania na Burundi. Naomba sana Wizara ya Fedha na Mipango toeni fedha kwa Wizara ya Ujenzi ili barabara hii iweze kujengwa.

Mheshimiwa Mwenyekiti, pia kuna kipande kidogo cha kilomita 32 kutoka Rulenge kwenda mpaka Tembo Nickel. Naomba tena kipande hicho kiweze kujengwa kwa utaratibu huo wa EPC+F. Wizara ya Fedha tunaomba muidhinishe term sheet zinazoletwa na wawekezaji ili waweze kuleta fedha na waweze kujenga barabara hizi kwa utaratibu wa EPC+F. (Makofi)

Mheshimiwa Mwenyekiti, wananchi wa Jimbo la Ngara hitaji letu lingine kubwa ni reli ya kisasa ya SGR kutoka Isaka kwenda Rusumo mpaka Rwanda. Nimeona kwenye mpango wa muda mrefu Serikali imeshatusikia na imeweka. Sasa nawaomba Wizara ya Fedha na Mipango waanze sasa kutafakari, kufanya feasibility study, kufanya design na kutafuta fedha kwa ajili ya kujenga kipande hiki cha reli kutoka Isaka mpaka Rusomo Irala kuelekea mpaka Rwanda ili kurahisisha biashara mpakani katika eneo hilo.

Mheshimiwa Mwenyekiti, niende pia kwenye upande wa afya. Serikali imefanya kazi kubwa sana kuhakikisha kwamba inajenga vituo vya kutolea huduma za afya katika maeneo mbalimbali nchini. Nami kwenye Jimbo la Ngara hivi karibuni nimeweza kukamilisha ujenzi wa vituo vya kutolea huduma za afya mbalimbali kikiwemo Kituo cha Rusumo, Kigina, Kabulanzimili pamoja na Kihinga. Vituo hivi vya kutolea huduma za afya, havina vitendanishi, havina vifaa tiba, havina watumishi na matokeo yake popo na mende ndiyo wanaotumia hivyo vituo.

Mheshimiwa Mwenyekiti, naiomba Wizara ya Fedha na Mipango, toeni fedha TAMISEMI waweze kuleta watumishi. Toeni fedha waweze kununua vitendanishi na vifaa tiba ili vituo hivi viweze kufanya kazi. Pia tuleteeni watumishi.

(Hapa kengele ililia kuashiria kwisha kwa muda wa Mzungumzaji)

MHE. NDAISABA G. RUHORO: Mheshimiwa Mwenyekiti, kwa ridhaa yako naomba dakika moja tu nimalizie eneo la mwisho la kikokotoo kwa sababu eneo hili limeleta kelele sana.

Mheshimiwa Mwenyekiti, eneo la kikokotoo kwa sasa linaleta pressure kubwa sana kwa watumishi wote nchini hasa wale wanaokaribia kustaafu. Watumishi wote Tanzania wana taarifa kwamba mwaka 2023 ndiyo mwisho wa kuahirishwa matumizi ya kikokotoo kilichokuwa kimeletwa na kikapandisha joto hapa nchini.

Mheshimiwa Mwenyekiti, sasa hivi kila mtumishi ambaye umri wake umekaribia kustaafu wala hasubirii. Muda wake umefika wa kustaafu kwa hiyari, haraka haraka anamtafuta Mbunge, anawasilisha nyaraka zake, anastaafu kukimbia kikokotoo cha mwaka 2023. Naomba kikokotoo hicho ki-rest in peace huko huko ambako kilipelekwa, kisirudi tena kwa sababu mpaka sasa kinaleta joto kubwa na pressure kwa Watanzania. (Makofi)

Mheshimiwa Mwenyekiti, nashukuru sana na naunga mkono hoja.

MHE. NDAISABA G. RUHORO: Mheshimiwa Spika, kwa niaba ya wananchi wa Jimbo la Ngara, napenda kukushukuru kwa kunipa fursa ya kuchangia bajeti hii ya Wizara ya Madini.

Mheshimiwa Spika, Jimbo la Ngara ni miongoni mwa majimbo yaliyojaliwa na Mwenyezi Mungu kuwa na madini ya aina mbalimbali. Tuna madini ya manganese ambayo concentration yake kwenye jiwe ni asilimia 30 hadi asilimia 55. Tuna madini ya tin, concentration yake kwenye sampuli ya jiwe ni asilimia 50 mpaka asilimia 68. Tuna madini ya tungsten, concentration yake ni asilimia 65 kwenye jiwe. Tuna madini ya chuma, concentration yake kwenye sampuli ya jiwe ni asilimia 75. Mbali na madini hayo, Ngara tumejaliwa kuwa madani ya nickel, cobalt, palladium na platinum.

Mheshimiwa Spika, pamoja na kujaliwa huko kuna tatizo kubwa sana la ukosefu wa takwimu za wingi wa madini hasa madini ya manganese, tin, tungsten pamoja na chuma. Tunakosa takwimu ambazo zinaweza kuwafanya wawekezaji kuja kuwekeza kwenye jimbo la Ngara ili tuweze kuchimba madini hayo na wananchi walionichagua waweze kupata ajira kutokana na madini haya. Wananchi wa Jimbo la Ngara tumechoka kuendelea kukalia madini, kijiji kiko juu ya mwamba ambao umejaa madini. Wakati madini hayo yanaweza kuchimbwa yakatoa ajira na nchi ikakusanya kodi. (Makofi)

Mheshimiwa Spika, napenda kuchukua fursa hii kuishauri Wizara ya Madini kupitia Geological Survey of Tanzania waweze kufika kwenye Jimbo la Ngara waje kufanya utafiti kwenye maeneo yote haya niliyotaja yenye madini haya; waweze kwenda Bugarama, Kihinga, Mgaza na Ntanga wakafanye utafiti na watuletee takwimu za wingi wa madini haya kwa maana ya mtandao mzima wa mwamba wenye madini haya. Tukiweza kupata takwimu hizo, tuweze kupata wawekezaji waje kuwekeza kwenye Jimbo la Ngara na hatimaye wananchi waweze kupata ajira na madini hayo yaweze kutumika kuchangia kwenye pato la Taifa.

Mheshimiwa Spika, naomba pia niongelee suala local content pamoja na CSR. Kwa vile Jimbo la Ngara kuna mgodi mkubwa sana wa Kabanga Nickel ambao unakwenda kuanza hivi karibuni na kwa kuwa kwenye Jimbo letu la Ngara huu ni mgodi wetu wa kwanza mkubwa unaoenda kuanza, na kwa vile Halmashauri ya Wilaya ya Ngara haiungi mkono wale wanaosema fedha ibakie kwa Mzungu, sisi tunataka fedha tuletewe kwenye Halmashauri ya Wilaya ya Ngara, miradi yetu ya maendeleo tusimamie wenyewe.

Mheshimiwa Spika, kwenye michango ya hapo leo asubuhi, nimesikia baadhi ya Waheshimiwa wanalalamika kwamba kipindi kingine unaweza ukaambiwa na Mzungu unataka nini, unataja shule mbili, anakujengea shule mbili kwa shilingi milioni mia kwa shule moja wakati zingejengwa kwa shilingi milioni 50, matokeo yake unakuta kwamba mpaka chenji yenu imebakia kwa Mzungu. Kusema kwamba hizi fedha zibakie kwa hao wawekezaji ni kuendeleza mawazo ya kikoloni na kuonesha kwamba sisi kama Taifa hatuwezi…

SPIKA: Mheshimiwa Ndaisaba hebu rudia hiyo pointi yako, Waheshimiwa Wabunge muwe mnawasikiliza Wabunge wanachoongea, hebu irudie vizuri Mheshimiwa. (Makofi/Kicheko)

MHE NDAISABA G. RUHORO: Mheshimiwa Spika, nakushukuru sana. Nasema hivi, suala la kusema kwamba fedha ibakie kwa Mzungu ni kuendeleza mawazo ya kikoloni kuonesha kwamba sisi hatuna uwezo wa kusimamia rasilimalia zetu, mipango yetu na kwamba ili tuweze kufanya maendeleo inabidi watu wengine waweze kutufanyia maendeleo jambo ambalo halikubaliki. Kwa minajili hiyo Mgodi wa Tembo Nickel utakapoanza kwenye Jimbo la Ngara naomba sana Wizara ya Madini ije itupatie mafunzo Halmashuari ya Wilaya ya Ngara hasa Madiwani na wananchi ili tuweze kusimamia fedha zetu sisi wenyewe. (Makofi)

Mheshimiwa Spika, kama tunasema kwamba fedha ibakie kwa Mzungu, tunasema kwamba hata fedha tunayoletewa na Serikali Kuu kwenye halmashauri zetu hatuwezi kuzisimamia. Fedha inayotoka kwa Mzungu kama CSR na ile inayotoka Serikali Kuu haina utofauti, fedha ni fedha.

SPIKA: Waheshimiwa Wabunge, mmeona jinsi nilivyoshangaa, nani yuko right kati ya makofi yenu na maelezo haya? Mimi niko na Mheshimiwa Ndaisaba, malizia Mheshimiwa. (Makofi/Kicheko)

MHE. NDAISABA G. RUHORO: Mheshimiwa Spika, Jimbo la Ngara tumejiandaa kunufaika na Mgodi wa Kabanga Nickel almaarufu kama Tembo Nickel. Wananchi na makundi mbalimbali ya wafanyabiashara tumejiandaa kwa ajili ya kutoa huduma mbalimbali kwenye mgodi huu. Huduma hizo ni pamoja na usafiri, ulinzi, kuuza bidhaa mbalimbali hasa mbogamboga, matunda na vyakula vya aina mbalimbali ambavyo vinahitajika mgodini.

Mheshimiwa Spika, kama Wizara ya Madini haiwezi kuja kuandaa wananchi ni ngumu sana kama mgodi unaanza mwaka huu kupanda parachichi likaota na tukaweza kuuza pale mgodini. Naomba Wizara ya Madini ije kwenye Jimbo la Ngara iandae wananchi ili tuweze kunufaika na Mgodi huu wa Kabanga Nickel ambao unakwenda kuanza hivi karibuni.

Mheshimiwa Spika, kama nilivyosema mwanzoni, kwenye Jimbo la Ngara tuna madini mapya na mwenyewe nimeenda maabara kuhakikisha kwamba kweli haya mawe yana madini. Tuna madini ya tin, tungsten na manganese.

(Hapa kengele ililia kuashiria kwisha kwa muda wa Mzungumzaji)

SPIKA: Ahsante sana.

MHE. NDAISABA G. RUHORO: Mheshimiwa Spika, naomba sana Wizara ije Ngara kuwawezesha wachimbaji wadogo wadogo tuanze kuchimba madini hayo.

Mheshimiwa Spika, naunga mkono hoja, ahsante sana. (Makofi)

MHE. NDAISABA G. RUHORO: Mheshimiwa Naibu Spika, nakushukuru sana kwa kunipa nafasi nami kuchangia hotuba ya Ofisi ya Waziri Mkuu. Kwanza kabisa nianze kwa kumshukuru na kumpongeza Mheshimiwa Rais wa Jamhuri ya Muungano wa Tanzania, Dkt. Samia Suluhu Hassan, ni Rais ambaye amejipambanua vizuri kwa Watanzania na ameonesha kiu ya kutibu matatizo ya Watanzania, mahali popote unapokwenda unapotaja mama kabla hujaendelea Watanzania wanamalizia vichwani Samia, ni kwa namna ambavyo Dkt. Samia Suluhu Hassan, Rais wa Jamhuri ya Muungano wa Tanzania ameonesha nia, uthubutu na ari kubwa ya kutatua matatizo ya Watanzania.

Mheshimiwa Naibu Spika, ndiyo maana Watanzania wanampenda Mama Samia na Watanzania wa Ngara wanampenda sana Mama Samia kwa sababu Mama yetu Dkt. Samia Suluhu Hassan ameonesha mapenzi makubwa kwa Watanzania hasa kupitia miradi mikubwa ya maendeleo anayoisukuma kwenye Jimbo la Ngara na maeneo mbalimbali hapa nchini.

Mheshimiwa Naibu Spika, kabla sijaenda kwenye mchango wangu halisi, nisiruke bila kumpongeza sana Waziri Mkuu wa Jamhuri ya Muungano wa Tanzania, Mheshimiwa Kassim Majaliwa pamoja na Naibu Waziri Mkuu na Mawaziri wengine wote na Naibu Mawaziri waliopo kwenye hii ofisi ya Waziri Mkuu. Waziri Mkuu Kassim Majaliwa na hao wengine sijawataja Jenista Mhagama naye yuko mle mle na wengine hakika ni miongoni mwa viongozi ambao nchi hii wametafsiri vizuri matakwa na maono ya Dkt. Samia Suluhu Hassan kwa Watanzania, sasa viongozi hawa wakiongozwa na Mheshimiwa Majaliwa wanatekeleza vizuri Ilani ya Chama Cha Mapinduzi na wanasimamia vizuri shughuli za Serikali. Hakika tunawapongeza sana, chukueni maua yenu live hapa hapa. (Makofi)

Mheshimiwa Naibu Spika, naomba sasa nielekeze mchango wangu kwanza kabisa kwenye eneo la kuwezesha wanafunzi wa elimu ya juu hapa nchini. Dhamira ya HESLB ilikuwa ni kuhakikisha Watanzania wengi wanaweza kusoma elimu ya vyuo vikuu na elimu ya vyuo vya kati, tunaipongeza Serikali kwa kazi kubwa ambayo imeifanya ya kuhakikisha inatoa mikopo pamoja na kuongeza bajeti ya mikopo ya elimu ya juu, lakini kuna kundi la Watanzania kama ambavyo ipo kwenye school dropout kwa maana ya ngazi za chini hivyo hivyo na vyuo vikuu sasa hivi kuna university dropout. Nataka nikwambie Mheshimiwa Naibu Spika na Bunge lako hivi tunavyozungumza Wabunge wengi wanafuatwa na wazazi pamoja na wanafunzi waliotoka vyuo vikuu wakienda kuombwa wasaidie kusomesha watu walioko vyuo vikuu, ukiuliza unaambiwa mtoto alikosa mkopo. Baada ya kukosa mkopo kuna wazazi wanaouza mifugo, mwenye ng’ombe anauza, mwenye kuezua nyumba anaezua na wenye kuuza viwanja wanauza. Kwa bahati mbaya wazazi wengi hawatoboi miaka mitatu au miaka minne, wengi wanaishia katikati. Matokeo yake unakuta mwananchi wa kijijini ameuza mali yake lakini watoto hawajamaliza vyuo vikuu, wanarudi nyumbani.

Mheshimiwa Naibu Spika, naiomba kwa dhati ya moyo wangu kabisa, Serikali wafanye uchunguzi wa haraka wawabaini wanafunzi ambao wame-drop vyuo vikuu, waende HESLB wawape mikopo hao watu ili warudi vyuo vikuu wamalizie. Lipo kundi kubwa mpaka jana mimi nyumbani kwangu wamekuja wazazi zaidi ya sita, wote watoto wameshindwa kumalizia vyuo vikuu kwa sababu wamekosa mikopo. (Makofi)

Mheshimiwa Naibu Spika, hii ni kero kubwa kwa Wabunge wengi kwa sababu wazazi wale wanahisi sisi Wabunge tuna mifuko tunaweza tukachukua fedha za kuweza kuwasaidia watoto wakamaliza vyuo vikuu. Sasa kundi hili naomba litafutwe, lihudumiwe kwa kuwa linajulikana. Mtu anaandika barua kwamba naacha kuendelea na chuo kwa sababu amekosa ada, anarudi nyumbani anakaa mwaka mzima, vyuo vikuu wanazo taarifa, Serikali ifanye mawasiliano, wachukue takwimu za hawa Watanzania, wasaidieni wapate mikopo waende wakamalizie vyuo vikuu. Naomba hili jambo mlipe kipaumbele kwa sababu watu wanalalamika na kuna kundi huko limeachwa. Naomba Watanzania hawa waweze kusaidiwa.

Mheshimiwa Naibu Spika, eneo la pili kwa sababu hotuba ya bajeti ya Waziri Mkuu inakuwa na mawanda mapana, naomba niongelee eneo la miundombinu hasa upande wa miundombinu ya barabara. Sisi ni miongoni mwa Watanzania ambao wamewahi kupewa ahadi sugu ya muda mrefu ya kujengwa kwa barabara kwa kiwango cha lami. Naibu Waziri hapa anaifahamu, ameshakwenda mpaka akawaahidi wananchi wa Rulenge. Hii ni Barabara ya kutoka Mrugarama kwenda mpaka Rulenge, kutoka Rulenge mpaka Tembo Nickel, kutoka Rulenge mpaka Kumbuga, Murusagamba na Nyakahura, barabara ina urefu wa kilometa 114.

Mheshimiwa Naibu Spika, kwa bahati mbaya barabara hii kama haijengwi hata ule Mgodi wa Tembo Nickel hauwezi kufanya kazi. Watanzania wote wanafahamu ni kwa kiasi gani tunatarajia mgodi wa Tembo Nickel ulete fedha nyingi kwenye nchi lakini kwa bahati mbaya kama hakuna barabara ya lami ile nickel haiwezi kuchimbwa. Hivi tunavyozungumza kuna mitambo imeshindwa kupita kuelekea Tembo Nickel ili wawekezaji waendelee kuwekeza na kujenga ule mgodi kwa sababu hakuna barabara ya lami. Natambua juhudi nyingi ambazo tumeshazifanya, nakumbuka engagement ambazo nimeshazifanya na Wizara mbalimbali zinazohusika, nawaomba kwa unyenyekevu mkubwa kuhakikisha fedha yote imeingia kwenye bajeti hii. Sijawahi kukamata shilingi lakini kwa hili kwa sababu wananchi wangu wameahidiwa mwaka 1995, 2000, 2005, 2010, 2020 mpaka mimi naingia tumeahidi na Mawaziri wote wameahidi.

MHE. JOSEPH G. KAKUNDA: Mheshimiwa Naibu Spika, taarifa.

MHE. NDAISABA G. RUHORO: Mheshimiwa Naibu Spika, naomba kwa unyenyekevu mkubwa.

NAIBU SPIKA: Taarifa.

TAARIFA

MHE. JOSEPH G. KAKUNDA: Mheshimiwa Naibu Spika, taarifa ninayotaka nimpe msemaji ni kwamba ile barabara ikijengwa kwenda kwenye machimbo hayo ya nickel itajenga barabara nyingi kutokana na faida ambayo itapatikana kwenye ile biashara ya nickel.

NAIBU SPIKA: Mheshimiwa taarifa hiyo.

MHE. NDAISABA G. RUHORO: Mheshimiwa Naibu Spika, yaani ndugu yangu natamani wangekuwa wanaruhusu kuja Bungeni na soda ningekupatia pepsi, nimeipokea hiyo taarifa. Naomba barabara hii itendewe haki na bajeti iingie ili barabara hii isaidie barabara nyingine za Watanzania.

Mheshimiwa Naibu Spika, eneo lingine kwa upande wa miundombinu inasikitisha sana ni eneo la miundombinu ya umwagiliaji. Serikali ilifika Ngara Rulenge eneo la Vigombo na kuanza kujenga Mradi wa Skimu ya Umwagiliaji ya Vigombo zaidi ya miaka tisa iliyopita. Kwa bahati mbaya wale watu sijui hela waliitafunia barabarani wakati wanakuja kumalizia ujenzi, ile skimu ilitelekezwa mpaka leo, kwa miaka tisa iliyopita.

Mheshimiwa Naibu Spika, nimefanya engagement na Serikali nimewaomba, sasa naomba niwakumbushe sasa hivi haiwezekani mimi nikapiga kura ya ndiyo kama ile skimu ya Vigombo fedha yake haijaingizwa kwenye bajeti kwa sababu tumewadanganya na tumewaahidi wananchi vya kutosha, muda umefika wa kwenda kukamilisha skimu ya umwagiliaji ya Vigombo, naomba wahusika watenge fedha twende tuwapatie haki wananchi. Kwa bahati mbaya Wabunge wengi wanajua ile miradi haikuwa Ngara tu ilikuwa maeneo mengi, sijui nini kilitokea ilitelekezwa na wakati muafaka wa kwenda kukamilisha miradi hiyo umefika, naomba bajeti iingizwe ili twende tukakamilishe ujenzi wa miundombinu hiyo.

Mheshimiwa Naibu Spika, eneo lingine ni eneo la kilimo. Tunamshukuru Mwenyezi Mungu wananchi wa Jimbo la Ngara wamelima mazao mengi ikiwemo mazao ya mahindi. Hivi karibuni tumevuna zaidi ya metric ton laki moja na kwa bahati bei ya mahindi imeshuka kilo moja ya mahindi ni shilingi mia mbili. Nashukuru baada ya kupaza sauti Serikali imewatuma NFRA kwenda kufanya tathmini ili waanze kununua yale mahindi kwa bei elekezi ya Serikali, lakini tathmini ya nini wakati unakwenda sokoni unakuta mzigo wa mahindi umejaa, si uje na pesa anza kununua, pakiza kwenye fuso, lete Dodoma, tunza kwenye maghala ya Serikali? Siwaelewi kwa sababu mahindi yapo ya kutosha zaidi ya metric ton laki moja.

Mheshimiwa Naibu Spika, naiomba Serikali kwa unyenyekevu mkubwa ianze kununua. Utafiti wakati mahindi unayaona unatafiti nini, unataka ugundue kitu gani zaidi ya mahindi yaliyoko sokoni? Naiomba Serikali ianze kununua, wawatumie fedha wale maafisa wanaofanya utafiti huko Ngara waanze kununua mahindi hayo ili tuweze kuwaokoa wakulima ambao wanauza mahindi kwa bei ya chini. Eneo lingine...

(Hapa kengele ililia kuashiria kwisha kwa muda wa mzungumzaji)

NAIBU SPIKA: Mheshimiwa ahsante.

MHE. NDAISABA G. RUHORO: Mheshimiwa Naibu Spika, nakushukuru sana naunga mkono hoja. (Makofi)

MHE. NDAISABA G. RUHORO: Mheshimiwa Mwenyekiti, nashukuru sana kwa kunipa nafasi nami niweze kuchangia. Tangu jana na leo asubuhi kila Mheshimiwa Mbunge, anayesimama kuchangia kuna watu wanashtuka. Naomba wale wanaoshtuka huko Wilayani, kwenye mikoa na hata humu humu Bungeni, wakae sawa sawa, kwa sababu haturudi nyuma hatuwezi kuvumilia hata siku moja, kuona pesa anayotoa Mheshimiwa, Dkt. Samia Suluhu Hassan, kuna watu wanaitafuna. (Makofi)

Mheshimiwa Mwenyekiti, kama kuna watu wanafikiri kwamba Waheshimiwa Wabunge walikuwa wanapoa poa this time mambo yamebadilika. Wale wanaosikia tunazungumza wanashtuka wakashtuke kweli kweli, kwa sababu tunakwenda kuwashughulikia. Wabunge tumeamua kufanya kazi yetu ya kulinda rasilimali za Taifa. (Makofi)

Mheshimiwa Mwenyekiti, wakati wenzangu wamezungumza na wameelezea umuhimu wa kuanza kushughulikia wezi wote. Mimi naomba mchango wangu niuelekeze kwenye kuboresha mifumo na taratibu za kikaguzi nchini.

Mheshimiwa Mwenyekiti, nianze na eneo la ushirikiano, maeneo mengi ambapo CAG anakwenda kufanya ukaguzi kwenye Taasisi. CAG amekuwa akifika pale anakuta kuna Wakaguzi wa Ndani wameshafanya kazi kubwa wamefanya ukaguzi wameandaa hoja, lakini kwa bahati mbaya CAG hafanyii kazi Taarifa za Wakaguzi wa Ndani. Matokeo yake unakuta CAG anatumia muda mrefu sana kufanya Ukaguzi na matokeo yake Serikali inalipa fedha nyingi. Jambo hili linaondoa ufanisi kwenye mchakato mzima wa Ukaguzi.

Mheshimiwa Mwenyekiti, katika eneo hili, naomba niishauri Serikali, Serikali itoe maelekezo mahususi kwa CAG, anapokwenda kufanya Ukaguzi kwenye Taasisi iwe ni kwenye Halmashauri au kwenye Wizara, ahakikishe CAG anaanza kufanyia kazi Taarifa za Wakaguzi wa Ndani. Jambo hili litakwenda kuleta ufanisi litaokoa muda na litaokoa fedha za Serikali ambazo vijana wale wanalipwa muda mrefu.

Mheshimiwa Mwenyekiti, eneo jingine ambalo ninataka kushauri na kuongelea ni kwenye uhuru wa utendaji wa Mkaguzi Mkuu wa Ndani, kwa maana ya Internal Auditor General.

Mheshimiwa Mwenyekiti, ninataka nikuambia huyu Mkaguzi Mkuu wa Ndani wa Serikali anapewa fedha kutoka Wizara ya Fedha na anapewa fedha na Katibu Mkuu, Wizara ya Fedha. Katibu Mkuu, Wizara ya Fedha, katibu Mkuu - Wizara ya Fedha, ndiye anayetoa fedha kwenye halmashauri, Mamlaka zote za Serikali za Mitaa na kwenye Taasisi za Serikali. Hawa Internal Auditors waliopo kwenye Taasisi wanaripoti kwa Afisa Masuuli ambao na wenyewe wanapewa fedha kutoka kwa Katibu Mkuu Fedha.

Mheshimiwa Mwenyekiti, matokeo yake kinachotokea hawa Wakaguzi wa Ndani wamefungwa kamba. Hakuna hata siku moja watakuja kufanya kazi nzuri wafanye Ukaguzi ambao ni independent waibue madudu yaweze kushughulikiwa, kwa sababu ya mfumo na set up tulivyoiweka, Ofisi ya Mkaguzi wa Ndani nchini.

Mheshimiwa Mwenyekiti, ninapendekeza tuunde, Taasisi ya Ukaguzi wa Ndani, inayojitegemea ambayo haiingiliani na Maafisa Masuuli nchini. Huu ndio mwarobani pekee utakaowezesha, Ofisi ya Wakaguzi wa Ndani nchini kuweza kufanya kazi kwa kujitegemea na kwa kutoingiliwa. Kitendo cha kutofanya hivyo, kimesababisha mpaka hawa Wakaguzi wa Ndani kushiriki kwenye dili za kuiba na wao ni wezi. (Makofi)

Mheshimiwa Mwenyekiti, haiwezekani Mkaguzi wa Ndani yupo pale halmashauri anaripoti kwa Mkurugenzi watu wanacheza dili halafu yeye wakamuondoa wakamtoa mswaki, lazima na yeye apewe mgao. Lazima hii Taasisi ya Ukaguzi wa Ndani tuweze kuihuisha, tuifumue, tuitengeneze upya iwe huru na iweze kufanya kazi yake ya Ukaguzi sawa sawa, vinginevyo wizi utaendelea. (Makofi)

Mheshimiwa Mwenyekiti, eneo lingine ambalo nataka kuchangia ni kwenye Kamati za Ukaguzi, zilizopo kwenye halmashauri. Kamati ya Ukaguzi iliyopo kwenye halmashauri inaundwa na Wajumbe wawili kutoka nje ya halmashauri, inaundwa na wajumbe wawili ambao ni Wakuu wa Idara zile za halmashauri. Mara nyingi wanavyowachagua wale wanawachagua wale wapigaji wanaojua kusuka dili, wale wanaojua kuchakata nyaraka, wale wanaojua kutengeneza dili pesa iweze kupigwa. (Makofi)

Mheshimiwa Mwenyekiti, wajumbe wengine wa Kamati hizi za Ukaguzi wa Ndani ni Wakuu wa Idara hao wawili, Mwenyekiti mmoja Katibu mmoja. Hii Kamati inayosimamia masuala ya Ukaguzi kwenye council na maeneo mengine inakosa nguvu thabiti za kuweza kusimamia masuala la ukaguzi.

Mheshimiwa Mwenyekiti, ninataka ni pendekeze mambo yote haya ya Ukaguzi ikiwezekana yafanywe na Kamati za Ulinzi na Usalama za Mikoa na Wilaya chini ya Wakuu wa Wilaya na Wakuu wa Mikoa. Ninataka nikuambie Mkuu wa Wilaya akienda kusimamia pale akiwa Mwenyekiti wa hii Kamati ninayohusika kusimamia Masuala ya Ukaguzi hakuna mtu ataiba zile pesa pale. (Makofi)

Mheshimiwa Mwenyekiti, unakuta wamechaguana watu kwa dili wamepangana watu kwa dili wale wale. Kwanza, kinachofanyika pale watu wanatengeneza taarifa na nyaraka kwa ajli ya ku-justify tu. Watu wanapiga hela, ndio maana ukiangalia hizi taarifa namna ambavyo tumezipokea kwenye Taarifa ya CAG. Maeneo mengi pesa zimepigwa, kwa sababu ni systemic ni mfumo ambao umetengenezwa na bila kuubadilisha, bila kuufanyia marekebisho fedha zitaendelea kuibiwa na tutaendelea kulalamika.

Mheshimiwa Mwenyekiti, ikiwezekana kama Kamati ya Ulinzi na Salama haiwezi kuhusika kwenye ule mchakato wakusimamia masuala ya Ukaguzi. Basi Mkuu wa Wilaya au Mkuu wa Mkoa, apewa mamlaka ya kwenda kushiriki kwenye zile Kamati. Kwanza, yeye ana authority, yeye ana nguvu na ni Mkuu wa Vyombo vya Ulinzi na Usalama pale, anaweza akachukua hatua yoyote. Sasa matokeo yake tunasubiria pesa zinapigwa halafu tunakaa hapa Bungeni tunalalamika tunataka Serikali iagize sasa hivi vyombo vianze kushughulika na wezi walishaiba huko wameshajenga nyumba, wengine wameshahamishwa tunachelewa. (Makofi)

Mheshimiwa Mwenyekiti, ifike mahali tufanya maamuzi magumu kwenye nchi. Tuweke mifumo tuweke na watendaji tubadilishe, kwa sababu mambo hayaendi vizuri, ndio maana wizi unatokea. Twende kukafumue maeneo hayo tufanye mabadiliko ili tuweke watendaji watakaoweza kuisaidia, Serikali na watakaomsaidia, Mheshimiwa Dkt. Samia Suluhu Hassan, Mheshimiwa, Rais wa Jamhuri ya Muungano wa Tanzania. Mama yetu ana kiu kubwa ya kuwasaidia Watanzania, mama yetu anajitahidi kutafuta fedha nje ya nchi lakini kuna watu wanazidonoa na kuna watu wanaziiba. Sasa ifike mahali waanze kushughulikiwa. (Makofi)

Mheshimiwa Mwenyekiti, kwa mfano ukiangalia kwenye performance indicators za Maafisa Masuuli nchi hakuna performance indicator ya kumfanya Afisa Masuuli nchini apimwe, ni kwa namna gani alifanyia kazi mapendekezo na hoja zote za ukaguzi. Ni kwa nini tusiongeze performance indicators kwa Maafisa Masuuli wote nchini? Ili wapimwe ni kwa namna gani walitekeleza Maagizo ya CAG kwenye Taarifa mbalimbali za Kiukaguzi zinazotokea kwenye maeneo yao. (Makofi)

Mheshimiwa Mwenyekiti, hivi kweli kama Taifa tumeshindwa kufika mahali tukawa serious tukafanya maamuzi na mambo yakatokeea. Ifike mahali sasa iwe ni mwisho, ifike mahali pesa ya Serikali watu wakiiona waikimbie kama vile umekutana na nyoka. (Makofi)

Mheshimiwa Mwenyekiti, kuna kipindi ilitokea watu walikuwa wanaona picha ya mtu fulani nyuma kwenye Ofisi akitaka kuiba hela akiona ile picha anashtuka. Ifike mahali ndani ya nchi hii mtu akitaka kula hela ya Serikali aweze kushtuka. Ninaomba kwenye performance indicators za Maafisa Masuuli wote nchi iongezwe kipengele cha kuwapima ni namna gani walishughulikia hoja zote za kiukaguzi zinazoibuliwa na CAG. (Makofi)

Mheshimiwa Mwenyekiti, tunakaa hapa CAG anaibua vitu vingi anaviweka pale ili viweze kufanyiwa kazi. Matokeo yake hakuna kitu hata kimoja kinafanyiwa kazi, tunakutana hapa tunapiga keleke, tunakutana hapa tunalia. Fedha zinaendelea kuliwa wananchi wanakosa fedha kwa ajili ya miradi ya maendeleo na Taifa letu linakuwa linaendelea kwa kusua sua, kwa sababu kuna watu wachache wenye matumbo makubwa kuliko watu wengine wa wanajilimbikizia fedha, wanatafuna fedha za Serikali. (Makofi)

NAIBU WAZIRI, OFISI YA RAIS, TAWALA ZA MIKOA NA SERIKALI ZA MITAA (MHE. DKT. FESTO J. DUGANGE): Mheshimiwa Mwenyekiti, Taarifa.

MWENYEKITI: Mheshimiwa Ndaisaba, kuna taarifa kutoka kwa Naibu Waziri, Mheshimiwa Dkt. Festo Dugange.

TAARIFA

NAIBU WAZIRI, OFISI YA RAIS, TAWALA ZA MIKOA NA SERIKALI ZA MITAA (MHE. DKT. FESTO J. DUGANGE): Mheshimiwa Mwenyekiti, nakushukuru. Naomba nianze kwa kumshukuru Mheshimiwa Mbunge kwa mchango mzuri anaoendelea nao. Lakini tu nimpe taarifa kwamba katika Key Performance Indicators za Wakurugenzi ambazo tayari Ofisi ya Rais, TAMISEMI, ilishazifanyia kazi na kuwapa kwa maandishi. Moja wapo ni kuhakikisha kwamba wanadhibiti ubadhilifu katika fedha za umma katika halmashauri zao.

Mheshimiwa Mwenyekiti, pili, kuhakikisha kwamba wanakusanya mapato ya ndani kwa ufanisi unaotakiwa. Hilo Waheshimiwa Wabunge ni mashahidi mara kwa mara mabadiliko ya Wakurugenzi yanapojitokeza tunaona Wakurugenzi wengi wanaachwa. Moja ya sababu ni pamoja na kutokidhi Key Performance Indicators pamoja na kutosimamia ipasavyo miradi na fedha za umma na Serikali itaendelea kufanya hivyo, ahsante. (Makofi)

MWENYEKITI: Ahsante. Mheshimiwa Ndaisaba karibu, kupokea na umalizie mchango wako.

MHE. NDAISABA G. RUHORO: Mheshimiwa Mwenyekiti, naomba akafukuze Wakurugenzi wote ambao hizi hela zimeibwa na wamepewa performance indicators hawajazifanyia kazi na hela zimeendelea kuibwa. Naomba Wizara na Waziri mwenyewe mhusika, kesho fukuzeni Wakurugenzi wote mahali kote ambapo fedha zimeoneshwa kwenye Taarifa ya CAG watu wameiba hela za Mheshimiwa Rais. (Makofi)

(Hapa kengele ililia kuashiria kwisha kwa muda wa Mzungumzaji)

MWENYEKITI: Ahante Sana. Mheshimiwa Ndaisaba. Sawa, malizia.

MHE. NDAISABA G. RUHORO: Mheshimiwa Mwenyekiti, naomba dakika moja tafadhali, naomba nimalizie hoja yangu kabisa.

Mheshimiwa Mwenyekiti, mwisho kabisa naomba mambo yafuatayo yafanyiwe kazi. Moja wezi wote waliohusika na kutajwa kweli Ripoti ya Mkaguzi wa Hesabu za Serikali, wakamatwe wapelekwe Mahakamani washughulikiwe na sisi hatuna huruma na wezi wanaokula fedha za Serikali hiyo ni moja.

Mheshimiwa Mwenyekiti, mbili, ninaomba Bunge lipitishe Azimio la kuhakikisha kwamba inaenda kufanyiwa overhauling Ofisi ya Mkaguzi wa Ndani, ili iweze kuwa independent, kwa sababu kwa set up na mfumo wa namna ambavyo Ofisi hii ilivyo kwa sasa, Ofisi hii haiko huru na matokeo yake hela za Serikali za Mheshimiwa Rais, zinaendelea kuibwa. Eneo hili linatakiwa liende likafanyiwe kazi liwe na Taasisi huru.

MWENYEKITI: Ahsante sana Mheshimiwa Ndaisamba.

MHE. NDAISABA G. RUHORO: Mheshimiwa Mwenyekiti, japo sijamalizia yote. Naunga mkono hoja. Ahsante sana. Nitaonge wakati mwingine. (Makofi)

MHE. NDAISABA G. RUHORO: Mheshimiwa Naibu Spika, nakushukuru sana kwa kunipa nafasi nami kuchangia hotuba ya Ofisi ya Waziri Mkuu. Kwanza kabisa nianze kwa kumshukuru na kumpongeza Mheshimiwa Rais wa Jamhuri ya Muungano wa Tanzania, Dkt. Samia Suluhu Hassan, ni Rais ambaye amejipambanua vizuri kwa Watanzania na ameonesha kiu ya kutibu matatizo ya Watanzania, mahali popote unapokwenda unapotaja mama kabla hujaendelea Watanzania wanamalizia vichwani Samia, ni kwa namna ambavyo Dkt. Samia Suluhu Hassan, Rais wa Jamhuri ya Muungano wa Tanzania ameonesha nia, uthubutu na ari kubwa ya kutatua matatizo ya Watanzania.

Mheshimiwa Naibu Spika, ndiyo maana Watanzania wanampenda Mama Samia na Watanzania wa Ngara wanampenda sana Mama Samia kwa sababu Mama yetu Dkt. Samia Suluhu Hassan ameonesha mapenzi makubwa kwa Watanzania hasa kupitia miradi mikubwa ya maendeleo anayoisukuma kwenye Jimbo la Ngara na maeneo mbalimbali hapa nchini.

Mheshimiwa Naibu Spika, kabla sijaenda kwenye mchango wangu halisi, nisiruke bila kumpongeza sana Waziri Mkuu wa Jamhuri ya Muungano wa Tanzania, Mheshimiwa Kassim Majaliwa pamoja na Naibu Waziri Mkuu na Mawaziri wengine wote na Naibu Mawaziri waliopo kwenye hii ofisi ya Waziri Mkuu. Waziri Mkuu Kassim Majaliwa na hao wengine sijawataja Jenista Mhagama naye yuko mle mle na wengine hakika ni miongoni mwa viongozi ambao nchi hii wametafsiri vizuri matakwa na maono ya Dkt. Samia Suluhu Hassan kwa Watanzania, sasa viongozi hawa wakiongozwa na Mheshimiwa Majaliwa wanatekeleza vizuri Ilani ya Chama Cha Mapinduzi na wanasimamia vizuri shughuli za Serikali. Hakika tunawapongeza sana, chukueni maua yenu live hapa hapa. (Makofi)

Mheshimiwa Naibu Spika, naomba sasa nielekeze mchango wangu kwanza kabisa kwenye eneo la kuwezesha wanafunzi wa elimu ya juu hapa nchini. Dhamira ya HESLB ilikuwa ni kuhakikisha Watanzania wengi wanaweza kusoma elimu ya vyuo vikuu na elimu ya vyuo vya kati, tunaipongeza Serikali kwa kazi kubwa ambayo imeifanya ya kuhakikisha inatoa mikopo pamoja na kuongeza bajeti ya mikopo ya elimu ya juu, lakini kuna kundi la Watanzania kama ambavyo ipo kwenye school dropout kwa maana ya ngazi za chini hivyo hivyo na vyuo vikuu sasa hivi kuna university dropout. Nataka nikwambie Mheshimiwa Naibu Spika na Bunge lako hivi tunavyozungumza Wabunge wengi wanafuatwa na wazazi pamoja na wanafunzi waliotoka vyuo vikuu wakienda kuombwa wasaidie kusomesha watu walioko vyuo vikuu, ukiuliza unaambiwa mtoto alikosa mkopo. Baada ya kukosa mkopo kuna wazazi wanaouza mifugo, mwenye ng’ombe anauza, mwenye kuezua nyumba anaezua na wenye kuuza viwanja wanauza. Kwa bahati mbaya wazazi wengi hawatoboi miaka mitatu au miaka minne, wengi wanaishia katikati. Matokeo yake unakuta mwananchi wa kijijini ameuza mali yake lakini watoto hawajamaliza vyuo vikuu, wanarudi nyumbani.

Mheshimiwa Naibu Spika, naiomba kwa dhati ya moyo wangu kabisa, Serikali wafanye uchunguzi wa haraka wawabaini wanafunzi ambao wame-drop vyuo vikuu, waende HESLB wawape mikopo hao watu ili warudi vyuo vikuu wamalizie. Lipo kundi kubwa mpaka jana mimi nyumbani kwangu wamekuja wazazi zaidi ya sita, wote watoto wameshindwa kumalizia vyuo vikuu kwa sababu wamekosa mikopo. (Makofi)

Mheshimiwa Naibu Spika, hii ni kero kubwa kwa Wabunge wengi kwa sababu wazazi wale wanahisi sisi Wabunge tuna mifuko tunaweza tukachukua fedha za kuweza kuwasaidia watoto wakamaliza vyuo vikuu. Sasa kundi hili naomba litafutwe, lihudumiwe kwa kuwa linajulikana. Mtu anaandika barua kwamba naacha kuendelea na chuo kwa sababu amekosa ada, anarudi nyumbani anakaa mwaka mzima, vyuo vikuu wanazo taarifa, Serikali ifanye mawasiliano, wachukue takwimu za hawa Watanzania, wasaidieni wapate mikopo waende wakamalizie vyuo vikuu. Naomba hili jambo mlipe kipaumbele kwa sababu watu wanalalamika na kuna kundi huko limeachwa. Naomba Watanzania hawa waweze kusaidiwa.

Mheshimiwa Naibu Spika, eneo la pili kwa sababu hotuba ya bajeti ya Waziri Mkuu inakuwa na mawanda mapana, naomba niongelee eneo la miundombinu hasa upande wa miundombinu ya barabara. Sisi ni miongoni mwa Watanzania ambao wamewahi kupewa ahadi sugu ya muda mrefu ya kujengwa kwa barabara kwa kiwango cha lami. Naibu Waziri hapa anaifahamu, ameshakwenda mpaka akawaahidi wananchi wa Rulenge. Hii ni Barabara ya kutoka Mrugarama kwenda mpaka Rulenge, kutoka Rulenge mpaka Tembo Nickel, kutoka Rulenge mpaka Kumbuga, Murusagamba na Nyakahura, barabara ina urefu wa kilometa 114.

Mheshimiwa Naibu Spika, kwa bahati mbaya barabara hii kama haijengwi hata ule Mgodi wa Tembo Nickel hauwezi kufanya kazi. Watanzania wote wanafahamu ni kwa kiasi gani tunatarajia mgodi wa Tembo Nickel ulete fedha nyingi kwenye nchi lakini kwa bahati mbaya kama hakuna barabara ya lami ile nickel haiwezi kuchimbwa. Hivi tunavyozungumza kuna mitambo imeshindwa kupita kuelekea Tembo Nickel ili wawekezaji waendelee kuwekeza na kujenga ule mgodi kwa sababu hakuna barabara ya lami. Natambua juhudi nyingi ambazo tumeshazifanya, nakumbuka engagement ambazo nimeshazifanya na Wizara mbalimbali zinazohusika, nawaomba kwa unyenyekevu mkubwa kuhakikisha fedha yote imeingia kwenye bajeti hii. Sijawahi kukamata shilingi lakini kwa hili kwa sababu wananchi wangu wameahidiwa mwaka 1995, 2000, 2005, 2010, 2020 mpaka mimi naingia tumeahidi na Mawaziri wote wameahidi.

MHE. JOSEPH G. KAKUNDA: Mheshimiwa Naibu Spika, taarifa.

MHE. NDAISABA G. RUHORO: Mheshimiwa Naibu Spika, naomba kwa unyenyekevu mkubwa.

NAIBU SPIKA: Taarifa.

TAARIFA

MHE. JOSEPH G. KAKUNDA: Mheshimiwa Naibu Spika, taarifa ninayotaka nimpe msemaji ni kwamba ile barabara ikijengwa kwenda kwenye machimbo hayo ya nickel itajenga barabara nyingi kutokana na faida ambayo itapatikana kwenye ile biashara ya nickel.

NAIBU SPIKA: Mheshimiwa taarifa hiyo.

MHE. NDAISABA G. RUHORO: Mheshimiwa Naibu Spika, yaani ndugu yangu natamani wangekuwa wanaruhusu kuja Bungeni na soda ningekupatia pepsi, nimeipokea hiyo taarifa. Naomba barabara hii itendewe haki na bajeti iingie ili barabara hii isaidie barabara nyingine za Watanzania.

Mheshimiwa Naibu Spika, eneo lingine kwa upande wa miundombinu inasikitisha sana ni eneo la miundombinu ya umwagiliaji. Serikali ilifika Ngara Rulenge eneo la Vigombo na kuanza kujenga Mradi wa Skimu ya Umwagiliaji ya Vigombo zaidi ya miaka tisa iliyopita. Kwa bahati mbaya wale watu sijui hela waliitafunia barabarani wakati wanakuja kumalizia ujenzi, ile skimu ilitelekezwa mpaka leo, kwa miaka tisa iliyopita.

Mheshimiwa Naibu Spika, nimefanya engagement na Serikali nimewaomba, sasa naomba niwakumbushe sasa hivi haiwezekani mimi nikapiga kura ya ndiyo kama ile skimu ya Vigombo fedha yake haijaingizwa kwenye bajeti kwa sababu tumewadanganya na tumewaahidi wananchi vya kutosha, muda umefika wa kwenda kukamilisha skimu ya umwagiliaji ya Vigombo, naomba wahusika watenge fedha twende tuwapatie haki wananchi. Kwa bahati mbaya Wabunge wengi wanajua ile miradi haikuwa Ngara tu ilikuwa maeneo mengi, sijui nini kilitokea ilitelekezwa na wakati muafaka wa kwenda kukamilisha miradi hiyo umefika, naomba bajeti iingizwe ili twende tukakamilishe ujenzi wa miundombinu hiyo.

Mheshimiwa Naibu Spika, eneo lingine ni eneo la kilimo. Tunamshukuru Mwenyezi Mungu wananchi wa Jimbo la Ngara wamelima mazao mengi ikiwemo mazao ya mahindi. Hivi karibuni tumevuna zaidi ya metric ton laki moja na kwa bahati bei ya mahindi imeshuka kilo moja ya mahindi ni shilingi mia mbili. Nashukuru baada ya kupaza sauti Serikali imewatuma NFRA kwenda kufanya tathmini ili waanze kununua yale mahindi kwa bei elekezi ya Serikali, lakini tathmini ya nini wakati unakwenda sokoni unakuta mzigo wa mahindi umejaa, si uje na pesa anza kununua, pakiza kwenye fuso, lete Dodoma, tunza kwenye maghala ya Serikali? Siwaelewi kwa sababu mahindi yapo ya kutosha zaidi ya metric ton laki moja.

Mheshimiwa Naibu Spika, naiomba Serikali kwa unyenyekevu mkubwa ianze kununua. Utafiti wakati mahindi unayaona unatafiti nini, unataka ugundue kitu gani zaidi ya mahindi yaliyoko sokoni? Naiomba Serikali ianze kununua, wawatumie fedha wale maafisa wanaofanya utafiti huko Ngara waanze kununua mahindi hayo ili tuweze kuwaokoa wakulima ambao wanauza mahindi kwa bei ya chini. Eneo lingine...

(Hapa kengele ililia kuashiria kwisha kwa muda wa mzungumzaji)

NAIBU SPIKA: Mheshimiwa ahsante.

MHE. NDAISABA G. RUHORO: Mheshimiwa Naibu Spika, nakushukuru sana naunga mkono hoja. (Makofi)

MHE. NDAISABA G. RUHORO: Mheshimiwa Spika, ahsante sana, awali ya yote nianze kwa kukushukuru kwa kunichagua nikawa Mjumbe wa Kamati ya Sheria Ndogo ambapo mwanzoni nilipoona jina langu lipo kule nilikuwa nina wasiwasi, lakini nilipofika kule kwenye Sheria Ndogo nikagundua kwamba kule ndiko ambako sheria zinazoongoza nchi kwenye grassroot/ kwenye Halmashauri zipo pale na mambo mengi yanayogusa wananchi yapo kule kwenye Sheria Ndogo, kwa unyenyekevu mkubwa sana nakushukuru sana kwa kunichagua nikawa Mjumbe wa Kamati ya Sheria Ndogo.

Mheshimiwa Spika, naomba mchango wangu niulekeze kwenye Kanuni za Sheria za Filamu na Michezo ya Kuigiza, naanziaa hapo. Taasisi ambazo zimekasimishwa madaraka ya kutunga sheria ndogo ndogo tunatarajia zifanye kazi hii kwa weledi mkubwa, lakini zifanye kazi hii katika namna ambayo hizi sheria ndogo zinazotungwa haziji kuharibu mambo na badala yake zinakuja kujenga.

Mheshimiwa Spika, ukiangalia kanuni hii ya Sheria za Filamu na Michezo ya Kuigiza imeweka masharti kwa taasisi ya Serikali ikiwemo Bunge, kuomba kibali cha kutaka kutengeneza filamu pale ambapo taasisi hiyo inahitaji kutengeneza filamu. Taasisi kama TANAPA, Taasisi za Elimu zinahitaji kutengeneza filamu kwa ajili ya shughuli mbalimbali kwa mfano Taasisi za Elimu zinahitaji kutengeneza filamu kwa ajili ya kufundishia; taasisi kama TANAPA wanahitaji kutengeneza filamu kwa ajili ya kuvutia watalii ili tuweze kuongeza vivutio vyetu NA tuweze kuvitangaza kupitia filamu.

Mheshimiwa Spika, lakini kanuni hii inataka taasisi za Serikali kuomba vibali kabla ya kutengeneza filamu, mbaya zaidi kanuni iliyotengenezwa inakinzana na sheria mama yenyewe ambayo sheria mama iliondoa hitaji hilo la kuomba vibali kwa taasisi za Serikali zinapotaka kutengeneza filamu. Niombe kanuni hii iweze kuondolewa/sharti hili liweze kuondolewa kwenye hii Sheria ya Filamu na Michezo ya Kuigiza.

Mheshimiwa Spika, kanuni ya 16 ya sheria hii imeorodhesha vitu ambavyo ni maudhui yanayokatazwa na sheria hii, matarajio yetu sisi nikiwemo na mimi mwenyewe ni kwamba muigizaji anapotaka kuigiza kwa mfano muigizaji anataka kuelezea madhara ya dawa za kulevya ni matarajio yangu kwamba tunamuona mtu yule anaishi maisha yake halisi kwenye jamii, baadaye tutamuona anaanza kutumia dawa za kulevya na baada ya hapo tutaona madhara ya dawa za kulevya; lakini sheria hii maudhui yaliyooneshwa inakataza yule mhusika wa filamu kuigiza kile kipengele cha kutumia dawa za kulevya.

Mheshimiwa Spika, sasa kama inakataza kile kipengele muhimu katika uigizaji maana yake ni kwamba inauwa kabisa tasnia ya uigizaji na filamu nchini. Sio hapo tu imeenda hadi kwenye mavazi, hadi kwenye umalaya na kadhalika sisi tunatarajia mtu akiwa malaya tumuone anavyokuwa malaya, baadaye tumuone anavyopata magonjwa ikiwepo hayo ya zinaa, tuone madhara yake ili watu watakaokuwa wanatazama ile filamu yale maudhui waone lile jambo ni baya na baada ya hapo waweze kuliacha kwenye jamii, lakini kwenye kanuni ya 16 imekataza mambo yote hayo naomba kwa kweli hii kanuni na yenyewe ifanyiwe marekebisho.

Mheshimiwa Spika, lakini kanuni hii ya sheria za filamu na michezo ya kuigiza imeweka maombi ya vibali bila ya kutumia njia za kisasa za mtandao; fikiria muigizaji yuko Jimbo la Ngara aje kuomba kibali cha kutaka kutengeneza filamu yake hapa Dodoma ama Dar es Salaam; fikiria mtu ambaye yuko Sumbawanga kwa kweli jambo hili na lenyewe halipendezi kwa sababu katika karne hii ya kutumia mtandao tunatarajia kwamba maombi haya yarahisishwe na yafanyike kwa njia kielektroniki.

Mheshimiwa Spika, kwa kweli tunaomba eneo hilo na lenyewe liweze kuboreshwa lakini niende kwenye kanuni ya Bodi ya Kitaaluma ya Walimu yaani Tanzania Teachers Professional Board. Kama alivyosema Mwenyekiti wetu wa Kamati wakati anawasilisha, ni kweli kwamba wakati tunachambua sheria hizi walikuja wadau mbalimbali wakiwa wanalalamika kwamba hawakushirikishwa wakati wa kutengeneza kanuni hizi.

Mheshimiwa Spika, ili sheria iende kwa walaji na waweze kuikubali ni muhimu sana sheria hiyo iweze kuwashirikisha hivyo sheria hii ni kama vile inakosa uhalali kwa sababu walaji walilalamika kwamba hawajashirikishwa. Lakini ukifuatilia kwa mfano kanuni ya 8(6)cha Kanuni ya Bodi ya Kitaalama ya Walimu, imemtaja Mwenyekiti miongoni mwa watu wanaotakiwa kuweka sahihi kwenye kile cheti kinachomruhusu mwalimu aweze kufanya kazi ya ualimu.

Mheshimiwa Spika, huyu Mwenyekiti hajasemwa ni Mwenyekiti wa Kijiji, Kata, wa kitu gani kwa hiyo ukiangalia kwa ujumla sheria hii ina mapungufu makubwa ambayo yanahitaji kuboreshwa. Kanuni ya 8(2) ya sheria hii imetaja cheti kinachoitwa Ordinary Certificate of Secondary Education wakati cheti kama hiki ndani ya nchi hii hakipo cheti kilichopo ni Certificate of Secondary Education, sasa tunajiuliza hawa watu tuliowakasimisha madaraka ya kutunga sheria hawaangalii vitu vilivyopo?

Mheshimiwa Spika, hivyo hii kanuni ya walimu hii imelalamikiwa sana tunaomba ifanyiwe marekebisho, vitu vilivyokatazwa tunaona vinarudi.

Mheshimiwa Spika, naomba dakika mbili kuna mtu hakuwepo…

SPIKA: Haya malizia.

MHE. NDAISABA G. RUHORO: Mheshimiwa Spika, nakushukuru sana.

Mheshimiwa Spika, kuna kurejea kwa tozo za kero hapo nyuma Serikali iliyokuwepo ilikuwa imeshaanza kufuta tozo zote ambazo ni za kero, hebu fikiria Watanzania wanapokuwa wametoka kwenye kazi ngumu, wananchi wetu wa Jamhuri ya Muungano wa Tanzania wanatakiwa waende wakapumzike, wengine wanakwenda kwenye kumbi za starehe wengine wanakwenda kwenye kumbi za sinema.

Mheshimiwa Spika, lakini kuna hii kanuni za ada na tozo mbalimbali za Halmashauri zimeanza kuweka tozo kubwa kwenye maeneo haya ya starehe. Sisi tunapokuwa majumbani kwetu tunaangalia tv zilizoko majumbani kwetu lakini tukumbuke kuna watanzania wengi hawana tv eneo lao la kwenda kujidai mida ya jioni ni kwenye hizi kumbi za starehe pamoja na sinema. Ninaomba hili jambo liangaliwe ili tuache Watanzania wafurahie maisha hasa wanapokuwa wametoka kwenye kazi ngumu.

Mheshimiwa Spika, kuna tozo hizi zimesemwa bajaji shilingi 1,500 basi la abiria ambao lina siti 20 shilingi 1,500 hii ni Jiji la Mbeya wanataka kutoza vitu vya namna hii, wakati mwingine bajaji anaongea na mteja shilingi 1,000/buku tu anampeleka mteja kutoka eneo moja kwenda eneo lingine. Hivyo vitu hivi visipoangaliwa vitaanza tena kurudisha zile kero ambazo kwa kweli tulishatoka huko na sasa hivi wananchi wanaishi maisha mazuri, hivyo hizi sheria ndogo ndogo zote ambazo zinaleta kero tusiweze kuzipitisha.

Mheshimiwa Spika, ninakushukuru sana kwa unyenyekevu mkubwa kwanza kwa kuniongezea dakika Mwenyezi Mungu akubariki ninaunga mkono hoja ahsante sana. (Makofi)

MHE. NDAISABA G. RUHORO: Mheshimiwa Mwenyekiti, nakushukuru kwa kunipa nafasi hii ya kuchangia. Nitumie sekunde chache sana kumshukuru Rais wa Jamhuri ya Muungano wa Tanzania, Mama yetu Samia Suluhu Hassan. Kwa kuridhia na kutoa leseni ya kuchimba madini ya Nickel yaliyoko kwenye Jimbo la Ngara. Wananchi wa Ngara wana imani kubwa sana na Mheshimiwa Rais, wanampenda; na siku akitua Ngara tutayabeba yale magari ya msafara anayokuja nayo Rais. Kwa kweli tunamshukuru sana Rais kwa kuweza kutoa leseni hiyo. (Makofi)

Mheshimiwa Mwenyekiti, sasa nijielekeze kwenye mchango wangu na niende moja kwa moja kwenye mgongano wa masilahi. Wakati tunafanya uchambuzi, tuliletewa sheria kutoka Ofisi ya Makamu wa Rais (Mazingira) na kwenye sheria ile Kifungu cha 32(2) kinaruhusu Maafisa wa Serikali na wale waliopo kwenye ofisi hiyo ya Makamu wa Rais, (Mazingira) kuweza kushiriki kwenye zabuni za kufanya tathmini ya masuala ya mazingira (environmental impact assessment) pamoja na audit.

Mheshimiwa Mwenyekiti, baada ya kutafakari na kuichambua kwa umakini ile sheria tuliyoletewa, tuligundua kwamba Mkurugenzi wa Taasisi ya Serikali ambaye ameajiriwa kama mtaalam wa kutoa huduma za mazingira, ana uwezo wa kushiriki kwenye zabuni, na kitakachotokea ni mambo yafuatayo: -

Mheshimiwa Mwenyekiti, kama Mkurugenzi wa Kampuni hiyo hiyo ama Taasisi ya Serikali imetangaza zabuni, halafu naye akaomba tender, halafu Mwenyekiti wa Kamati ya Manunuzi akamnyima tender bosi wake, kitakachotokea pale ni kwamba yule mtu atapangiwa kazi ya kufagia, consequence ya kwanza.

Mheshimiwa Mwenyekiti, vile vile kama huyu mtumishi wa Serikali ameshiriki naye kuomba tender ambayo imetangazwa na Serikali, kitakachotokea pale, quality ya ile kazi inaweza kuwa jeopardized. Kwa sababu, kwa mujibu wa Sheria ile ya Mazingira, wataalam hawa wa Serikali wanaofanya EIA, wanatakiwa kwenda kuhakiki taarifa iliyoandikwa na mtu aliyepewa kazi ya kwenda kufanya EIA. Sasa kama tuna sheria inawaruhusu nao kwenda ku-compete na kuomba kazi hizo, hawawezi kusimamia vizuri kule wakati nao wanatakiwa kufanya kazi hiyo.

Mheshimiwa Mwenyekiti, tulitafakari sana eneo hili tukagundua kwamba wataalam hawa kutoka Ofisi ya Makamu wa Rais Mazingira walioweka Kanuni hii, waliongozwa na uroho na ndiyo maana wakaweka Kanuni inayowa-favour wao wenyewe ili waweze kuomba kazi wanazozitangaza wao wenyewe na waweze kuzifanya wao wenyewe.

Mheshimiwa Mwenyekiti, nakuomba wewe na Serikali, kazi hizi tuwaachie private sector na twende tukafanye marekebisho ya kipengele hiki kuhakikisha kwamba tunaondoa kabisa mgongano wa masilahi kwenye shughuli zote zinazohusiana na masuala ya environmental impact assessment pamoja na environmental audit.

Mheshimiwa Mwenyekiti, wakati tunafanya uchambuzi, Mezani kwetu ilitua Sheria Ndogo kutoka Halmashauri ya Bumbuli. Sheria hii inahusu ada na ushuru mbalimbali wa mazao kwenye Halmashauri ya Bumbuli. Kanuni ya 9(8) inasema mtu yeyote haruhusiwi kubeba ama kununua mazao kama hana kibali na risiti.

Mheshimiwa Mwenyekiti, tuliitafakari sana hii sheria, tukagundua kwamba sisi Watanzania muda wote hatuna mahitaji ya kutosha. Ukiamua kununua kilo mbili za karanga, unakwenda dukani unachukua karanga zako unarudi nyumbani. Sasa Maafisa wa Serikali hasa wa Halmashauri wana uwezo wa kutumia vibaya vifungu hivi vya sheria na kuanza kuumiza wananchi. Katika hali ya kawaida, hakuna mwananchi anayeweza kupata kibali kwenda kununua mazao gunia moja, debe mbili au debe tatu.

Mheshimiwa Mwenyekiti, nakuomba kwa unyenyekevu mkubwa, Kanuni hii ifutwe kabisa, isipite kwa sababu Kanuni hizi tunapozipitisha ndizo zinakwenda kuleta kero kwa wananchi na matokeo yake wananchi wanaichukia Serikali yao, wanachukia viongozi wao kwa sababu ya hizi sheria tunazozipitisha. (Makofi)

Mheshimiwa Mwenyekiti, nirudi kwenye Sheria ya Kudhibiti Ombaomba ambayo wenzangu wameshaisema kidogo. Nami nijielekeze kwenye concept inaitwa anthropology. Huu ni utaratibu wa kusaidiana kama binadamu. Dunia nzima ombaomba wapo, sema wenzetu wame-advance na kuita Homeless, American Beggars, Tanzanian beggars, all are beggars. Halmashauri ya Wilaya ya Chunya wametengeneza Sheria ya Kudhibiti Ombaomba kabisa. Tena wameenda mbali, Mkurugenzi amkamate ombaomba ampeleke kwa RAS. Sasa tukajiuliza RAS ana utaratibu wa kupokea ombaomba? (Makofi)

Mheshimiwa Mwenyekiti, hivi kweli hawa watu ni ombaomba au ni watu wenye uhitaji? Ifike mahali kama nchi tubadilishe baadhi ya terminology ambazo ndani yake zinaleta ambiguity. Kunaweza kukawa na tafsiri hasi kwenye baadhi ya maneno tunayoyatumia.

Mheshimiwa Mwenyekiti, nitumie fursa hii kuomba Wizara husika ikiwezekana wapige marufuku kabisa hili neno ombaomba na badala yake tubadilishe tuseme ni watu wenye uhitaji. Kwa sababu watu hawa badala ya kusaidiwa, sisi tunaona ni ombaomba, sasa tunatunga sheria tuwakamate tuwarudishe walikotoka. Sheria hii ni ya kibaguzi na tunaomba isipite kabisa kwa sababu madhara yake ni kufanya wananchi waichukie Serikali.

Mheshimiwa Mwenyekiti, wenzangu wameshazungumza mambo mengi tuliyokutana nayo wakati tunachambua hizi sheria ndogo ndogo. Nikuhakikishie kwamba sheria inapotua kwenye Kamati yetu, tunaichambua neno kwa neno, mstari kwa mstari na tunakwenda mbali kuchambua maana halisi iliyopo kwenye vifungu vile tulivyoletewa. (Makofi)

Mheshimiwa Mwenyekiti, sheria nyingi tulizozipokea kama ambavyo nimekuonyesha hapo, zina vipengele vya ovyo ovyo ambavyo vinaweza kutuchonganisha na wananchi na kufanya wananchi waweze kuichukia Serikali yao.

Mheshimiwa Mwenyekiti, naomba kabisa Bunge lako Tukufu lisipitishe maeneo yote tuliyokwishaonesha kwamba vifungu hivi havifai, vitafanya wananchi waichukie Serikali. Lengo la sheria hizi ni kuchochea maendeleo na siyo kukusanya ushuru tu hata kama wananchi wana hali mbaya.

Mheshimiwa Mwenyekiti, nashukuru sana. (Makofi)

MHE. NDAISABA G. RUHORO: Mheshimiwa Naibu Spika, nakushukuru sana kwa kunipa fursa ya kuchangia hotuba ya bajeti ya Ofisi ya Waziri Mkuu.

Mheshimiwa Naibu Spika, nakumbuka mara ya mwisho kuchangia kwenye Bunge hili ilikuwa ni siku mbili kabla wewe Mwenyewe Mheshimiwa Naibu Spika hujagombea na tukakuchagua kuwa Naibu Spika wa Bunge letu la Jamhuri ya Muungano wa Tanzania. Hivyo nimeona ni budi niweze kusimama hapa nikupongeze wewe mwenyewe kwa ushindi mzito ulioupata pamoja na Spika wetu wa Jamhuri ya Muungano wa Tanzania. Hongera sana kwa ushindi mnono. (Makofi)

Mheshimiwa Naibu Spika, sambamba na pongezi hizo, naomba pia niweze kuchukua fursa hii kwenye dakika zangu za kuchangia kuweza kumpongeza Waziri Mkuu wa Jamhuri ya Muungano wa Tanzania kwa kutenga muda na kufika Mkoa wa Kagera siku chache zilizopita ambapo alitoa maelekezo mahususi yenye lengo la kuwasaidia wakulima wa kahawa kwenye Mkoa wa Kagera.

Mheshimiwa Naibu Spika, Mkoa wa Kagera ni miongoni mwa mikoa ambayo wakulima wamekuwa wakidhulumiwa sana hasa wakulima wa kahawa. Kulikuwa na utitiri wa tozo mbalimbali ambapo mkulima wa kahawa anatozwa tozo 47; na matokeo ya tozo hizi ni kwamba mkulima alikuwa hanufaiki kabisa na zao lake la kahawa.

Mheshimiwa Naibu Spika, Mheshimiwa Waziri Mkuu alifika Kagera kwa maelekezo ya Mheshimiwa Rais, akafuta tozo 42 kati ya 47 na kubakisha tozo tano tu. Hongereni sana Waziri Mkuu na Mheshimiwa Mama Samia. Wakulima wa Kahawa Mkoa wa Kagera na Tanzania kwa ujumla tunaahidi kuiunga mkono Serikali ya Mheshimiwa Mama Samia, tunaipenda na tunaomba iendelee kutuhudumia wakulima wa kahawa na kuhakikisha kwamba wakulima tunaendelea kunufaika na zao letu la kahawa.

Mheshimiwa Naibu Spika, mbali na kuondoa tozo 42 kati ya 47, Mheshimiwa Waziri Mkuu alitoa maelekezo mahsusi kwa Vyama vya Ushirika kuacha kwenda kuchukua mikopo ambapo mikopo ile mwisho wa siku inakwenda kulipwa na mkulima mwenyewe. Wakulima wa kahawa wanachokita, wanapoandaa mashamba yao, wanapopanda kahawa, zinakuja kutoa matunda baada ya miaka mitatu. Wakulima wanakuwa wamehenya kweli kweli, wanakuwa wameumia kweli kweli. Mkulima anachokitaka, anapovuna kahawa yake, aende kuiuza kwa bei nzuri. Naendelea kuipongeza Serikali ya Mheshimiwa Mama Samia, imetujali sisi wakulima kwa kuondoa tozo hizi.

Mheshimiwa Naibu Spika, sambamba na kuondoa tozo hizi ambazo zilikuwa zinawakandamiza wakulima, Serikali imeelekeza Vyama vya Ushirika viache kwenda kuchukua mikopo kwa lengo la kwamba mikopo hiyo ilipwe na mkulima ambaye anapolima kahawa yake wala hajui kwamba kuna mtu atakwenda kuchukua mkopo ili kahawa yake ndiyo ilipe ule mkopo. Maelekezo haya yametolewa, naomba Ofisi ya Waziri Mkuu iendelee kusimama maelekezo haya kuhakikisha kwamba wakulima wetu hawarudi kule walikotoka.

Mheshimiwa Naibu Spika, pia Mheshimiwa Waziri Mkuu ametoa maelekezo kwamba Vyama vya Msingi ndivyo viweze kusimamia uuzaji wa kahawa; na vyama vyote vya Ushirika…

MHE. HUSSEIN N. AMAR: Mheshimiwa Naibu Spika, taarifa.

NAIBU SPIKA: Taarifa.

T A A R I F A

MHE. HUSSEIN N. AMAR: Mheshimiwa Naibu Spika, naomba nimpe taarifa mzungumzaji kwamba Serikali hii ni ya Chama cha Mapinduzi chini ya Mheshimiwa Rais, Samia Suluhu Hassan. (Makofi)

MHE. NDAISABA G. RUHORO: Mheshimiwa Naibu Spika, taarifa nimeipokea na ndiyo maana nimeendelea kumpongeza Mama yetu tokea nianze kuchangia. Nakushukuru sana kwa taarifa. (Makofi)

Mheshimiwa Naibu Spika, naomba sasa nielekeze mchango wangu kwenye Fungu Na. 65 ambalo linahusu Mfuko wa kuwezesha vijana na hasa kwenye mchakato mzima wa kuwezesha vijana kiuchumi.

Mheshimiwa Naibu Spika, nchi hii kwa mwaka, vijana wanaohitimu Vyuo Vikuu…

NAIBU SPIKA: Waheshimiwa tuwe na utulivu kidogo ndani.

MHE. NDAISABA G. RUHORO: Mheshimiwa Naibu Spika, narudia tena.

(Hapa kengele ililia kuashiria kwisha kwa muda wa Mzungumzaji)

MHE. NDAISABA G. RUHORO: Najua ni kengele ya kwanza.

NAIBU SPIKA: Wewe endelea tu.

MHE. NDAISABA G. RUHORO: Mheshimiwa Naibu Spika, ahsante sana. Vijana wanaohitimu Vyuo Vikuu kwa mwaka wengine wamesema ni 90,000 lakini wale wanaomaliza Degree peke yake ni 48,000 na matokeo yake ni kwamba namba yote hii inapomaliza Vyuo Vikuu inarudi mtaani bila ajira.

Mheshimiwa Naibu Spika, nimeona juhudi nzuri za Ofisi ya Waziri Mkuu za kuhakikisha kwamba vijana hawa wanapotoka Vyuo Vikuu wanapatiwa ajira. Nimeomna ushirikiano baina ya Ofisi ya Waziri Mkuu pamoja na Vyuo Vikuu ambapo tumesomewa kwamba wahitimu zaidi ya 2,000 wameweza kupatiwa mafunzo mbalimbali ya ujasiliamali na hivyo kuwawezesha kuanzisha miradi mbalimbali ya kujiajiri.

Mheshimiwa Naibu Spika, natambua kwamba jukumu la Ofisi ya Waziri Mkuu ni pamoja na kutambua Makampuni ya Vijana na kushirikiana na PPRA na kusaidia makampuni haya kuyaunganisha na wazabuni wakubwa ili tender zinapokuwa zinatolewa vijana hawa na wenyewe waweze kunufaika na tender za nchi hii.

Mheshimiwa Naibu Spika, Sheria ya Manunuzi ya Mwaka 2011 imeelekeza kwamba makundi maalum wakiwepo vijana, wanufaike na asilimia 30 ya fedha zote za zabuni, lakini katika uhalisia wake ni kwamba vijana wanaojua mambo haya au waliofahamishwa juu ya fursa hizi ni wachache sana na matokeo yake vijana wengi hawana ajira, tender za nchi hii zinaendelea kutolewa kwenye makampuni ya nje na mengine ya ndani makubwa, vijana wengi wameachwa pembeni kwenye utaratibu huu na kwenye mfumo huu wa zabuni za nchi hii.

Mheshimiwa Naibu Spika, kama mfumo ukiwekwa vizuri na sheria hii ikasimamamiwa, tutawasaidia vijana wengi sana waweze kujiajiri kwenye mfumo wa tender, yaani zabuni na wengine wataweza kufanya shughuli za kandarasi. Sasa hivi tumewaachia vijana wako mtaani, wanashinda club house, wanaikosoa Serikali na kukosoa chama chetu na kusema maneno yanayohusiana na mambo ya kupingapinga, lakini zipo fursa za ku-drain vijana wengi tukawaingiza kwenye zabuni baada ya kuwatoa mitaani na tukawawezesha vijana wetu kujiajiri.

Mheshimiwa Naibu Spika, changamoto kubwa iliyopo ni utekelezaji wa sheria ya kutoa fursa kwenye makundi maalum nchi hii. Naomba kuishauri Serikali na hususan Ofisi ya Waziri Mkuu, iweke utaratibu mzuri wa kwenda kusimamia sheria zinazolinda maslahi ya makundi maalum ili kila tender inayotolewa nchi hii, kuwe na utaratibu wa tenderer kutoa taarifa ni kikundi gani amekihusisha kwenye zabuni yake na amekilipaje? Hii itahakikisha vijana wetu nchi hii wananufaika na zabuni zote zinatolewa nchini.

Mheshimiwa Naibu Spika, kingine, naomba Ofisi ya Waziri Mkuu iweke utaratibu maalum wa kukusanya taarifa na makampuni yote ya vijana kuhakikisha kwamba kila kampuni ya kijana iliyopo nchini hii inapata fursa hizi. Haya mambo hayafahamiki, vijana wetu hawanufaiki na hizi fursa, wapo kimya utadhani fursa hazipo, lakini zipo hazitangazwi.

(Hapa kengele ililia kuashiria kwisha kwa muda wa Mzungumzaji)

MHE. NDAISABA G. RUHORO: Mheshimiwa Naibu Spika, naunga mkono hoja. Ahsante sana. (Makofi)

MHE. NDAISABA G. RUHORO: Mheshimiwa Mwenyekiti, nakushukuru kwa kunipa fursa ya kuwa mchangiaji wa kwanza kuanzisha shughuli hii asubuhi hii, ahsante sana.

Mheshimiwa Mwenyekiti, nianze kwa kumshukuru Rais wetu wa Jamhuri ya Muungano wa Tanzania, Dkt. Samia Suluhu Hassan, ambae ameendelea kuonesha mapenzi makubwa kwa Watanzania kupitia kuachilia fedha ziende zikatekeleze miradi ya maendeleo. Wabunge watakubalina nami kwamba wao ni mashuhuda wa upendo mkubwa wa Mheshimiwa Rais wetu wa Jamhuri ya Muungano wa Tanzania, Mama yetu Samia Suluhu Hassan ambae anasukuma fedha nyingi kwenye Majimbo kwa ajiali ya kutatua changamoto nyingi za Watanzania. Nami na wananchi wangu wa Jimbo la Ngara tunamshukuru sana Dkt. Samia Suluhu Hassan, juzi ameidhinisha 2,700,000,000 kwa ajili ya kwenda kujenga Chuo cha Ufundi - Ngara. Tunamshukuru sana Dkt. Samia Suluhu Hasssan na tunaendelea kumuunga mkono.

Mhehsimiwa Mwenyekiti, vilevile nimshukuru Waziri Mkuu, kwa kazi kubwa anayoifanya pia na kuwasilisha hotuba nzuri sana hapa Bungeni ambayo imejaa matumaini kwa Watanzania, kwa kweli ukisoma hotuba ile ya Waziri Mkuu inatuonesha inatupeleka kwenye Tanzania tunayoitaka. Ninamshukuru tena Waziri Mkuu na Waziri wa Kilimo kwa jambo lile la Kahawa, wananchi na wakulima wa Kagera na wale wa Wilaya ya Ngara kwa miaka zaidi ya 50 iliyopita tulikuwa hatujawahi kupata bei ya nzuri ya Kahawa. Katika msimu iliopita kwa mara ya kwanza tumeuza kilo moja shilingi 3,700 mpaka shilingi 2,000. Ni matarajio yetu kwamba msimu unaokuja Mheshimiwa Waziri Mkuu na Waziri wa Kilimo wataendeleza hatua ambazo zilichukuliwa kwenye msimu uliopita ili wananchi wa Jimbo la Ngara na wale wa Mkoa wa Kagera tuendelee kufurahia matunda mazuri ya Serikali yetu kwa kuendelea kuuza Kahawa kwa bei nzuri.

Mheshimiwa Mwenyekiti, nielekeze sasa mchango wangu kwenye eneo la sekta ya madini. Katika hotuba ya Waziri Mkuu alielezea malengo na dira na mwelekeo wa sekta ya madini hapa nchini. Alielezea kwamba kwa upande wa makusanyo ambayo Wizara ya Madini ilikuwa imelenga kwenye mwaka wa fedha uliopita, walikuwa wamepanga kukusanya bilioni 479.51 na wakafanikiwa kukusanya bilioni 409.66 ambayo ni sawa na asilimia 85 ya target yote ambayo Wizara ilikuwa imejiwekea.

Mheshimiwa Mwenyekiti, ninapenda kumweleza Waziri Mkuu na Mawaziri wengine hasa Waziri wa Madini kwamba kuna mambo kadha wa kadha kwenye sekta ya madini ambayo yanakwamisha juhudi za Serikali ili kuweza kufikia makusanyo ambayo yanatarajiwa, yamkini pengine makusanyo yangefika mpaka trillioni moja endapo vitu ninavyokwenda kuvizungumza vingefanyiwa kazi na Serikali.

Mheshimiwa Mwenyekiti, eneo la kwanza ambalo napenda kuchangia na naomba Mheshimiwa Waziri Mkuu alichukulie kwa umuhimu wa aina yake ni eneo la kodi la mapato asilimia 30. Wachimbaji wadogo wa madini ya dhahabu, leseni wanazopewa ni zile leseni za kuwaruhusu kufanya utafiti na kuchimba madini kwa wakati mmoja, hii ina maana kwamba anachimba shimo hapa anakwenda anachimba shimo pale, fedha anazozipata hapa anazirudisha tena kwenye utafiti, TRA wao wanachokiangalia ni mchimbaji huyu kwenye akaunti yake zimeingia Bilioni ngapi, wanaomba nyaraka za viambatanisho, anapotoa nyaraka ambazo siyo risiti za EFD wanazi-reject na wana–subject kwenye kodi ya mapato ya asilimia 30. (Makofi)

Mheshimiwa Mwenyekiti, kodi hiyo haipo, wachimbaji wadogo hawana na hawataipata na sana sana Serikali itakwenda kuwafilisi kupitia TRA, kwa sababu, shughuli zao zile ni za kusaga mawe, kuchimba mashimo, kusogeza vifusi, na kusomba maji. Shughuli zote zinafanywa na Watanzania wa chini ambao hata TIN Number hawana, hata line za simu kwa kuwa hawana vitambulisho vya NIDA wanatumia za ndugu zao. Kwa hiyo, matokeo yake ni kwamba, ni watu ambao wako kwenye informal sector kuweza kupata risiti, haiwezekani.

Mheshimiwa Mwenyekiti, naomba kuishauri Serikali katika eneo hili. TRA waachane na kodi ya asilimia 30 (Corporate Tax), waache kuwalazimisha wachimbaji wadogo kufunga mahesabu kwa sababu, hawawezi kufunga mahesabu kwa nature ya biashara zao. Naomba Serikali baada ya kukata mrahaba asilimia sita, baada ya kukata ada ya ukaguzi asilimia moja, baada ya kukata Service Levy, Serikali ikate asilimia moja kama kodi ya mapato kutoka kwenye mauzo ya dhahabu on point of sale.

Mheshimiwa Mwenyekiti, hapa ni sawasawa na ule mchezo wa Biko au Bingo au ule mchezo wa Tatu Mzuka, kwamba, unapocheza Bahati Nasibu ukawa umeshinda pale, Serikali pale pale inachukua kodi yake.

MHE. IDDI K. IDDI: Mheshimiwa Mwenyekiti, Taarifa.

MWENYEKITI: Mheshimiwa Ndaisaba, naomba upokee Taarifa kutoka kwa Mheshimiwa Iddi Kassim.

MHE. NDAISABA G. RUHORO: Mheshimiwa Mwenyekiti, naomba unilindie muda wangu.

(Hapa kengele ililia kuashiria kwisha kwa muda wa Mzungumzaji)

T A A R I F A

MHE. IDDI K. IDDI: Mheshimiwa Mwenyekiti, nataka nimpe taarifa tu mchangiaji. Ukiacha Corporate Tax ambayo ni asilimia 30, sasa hivi TRA wanaenda wanazunguka, wanataka kuweka kodi nyingine asilimia mbili kumwongezea mchimbaji mdogo huyu ambaye hajawezeshwa kupewa mitaji na kupewa maeneo yenye utafiti, ahsante.

MWENYEKITI: Ahsante. Mheshimiwa Ndaisaba unapokea Taarifa?

MHE. NDAISABA G. RUHORO: Mheshimiwa Mwenyekiti, nimeipokea vizuri sana. Nakushukuru.

MWENYEKITI: Kengele yako ya kwanza imeshagongwa.

MHE. NDAISABA G. RUHORO: Mheshimiwa Mwenyekiti, kwa kweli muda wangu nimekuomba unilindie. Niongezee hata dakika tano tu.

MWENYEKITI: Mheshimiwa endelea kuchangia, kengele ya pili itapiga sasa hivi.

MHE. NDAISABA G. RUHORO: Mheshimiwa Mwenyekiti, nakushukuru sana. Sasa nielekee eneo la pili la VAT. TRA wameendelea kuwabana dealers wote ambao wanafanya biashara ya dhahabu. Wanawataka hawa dealers waweze kulipa VAT kwenye dhahabu wanazonunua.

Mheshimiwa Mwenyekiti, ninamaanisha kwamba, dealer akiweza kununua dhahabu ya shilingi milioni 100, akishai-subject kwenye VAT anatakiwa kwenda kuuza ile dhahabu shilingi milioni 118. Hii fedha haipo kwa sababu dhahabu, inanunuliwa kwa thamani ya bei ya Soko la Dunia. Hii inamaanisha kwamba, dhahabu inayonunuliwa Tanzania kwa mfumo huo wa VAT, haiuziki mahali popote pale.

Mheshimiwa Mwenyekiti, nataka kuwaambia TRA, hii fedha kwa dealers haipo na wale dealers wanaowasumbua kule Kahama, Tanga na maeneo mengine kwamba walipe VAT asilimia 18, hawataipata na matokeo yake ni kwamba wachimbaji na dealers wote wataendelea kutorosha dhahabu hapa nchini. Kwa sababu ukinunua dhahabu kwa utaratibu ulivyo hapa Tanzania, huwezi kuiuza mahali popote pale duniani. Naomba niishauri Serikali na TRA, waachane na mambo ya VAT kwenye dhahabu. Warudi kwenye utaratibu ule ambao nimesema wa nipe nikupe, ama nilipe nisepe. Tukutane sokoni, wachukue asilimia moja, iwe inawatosha na Serikali wataona mapato yanavyoongezeka. (Makofi)

Mheshimiwa Mwenyekiti, eneo la mwisho ni eneo la kuchimba madini kwenye hifadhi. Rais wetu wa Jamhuri ya Muungano wa Tanzania, Mama yetu Samia Suluhu Hassan, alishaeleza kwamba, tembo na wanyama wengine huko porini hawali madini. Ukienda kwa mfano kwenye Game Reserve ya Kigosi, mle utakutana na sungura na nyoka tu, hata swala hakuna, wala simba hakuna, lakini pale kuna madini ya dhahabu. STAMICO wamepewa leseni wanatakiwa wachimbe madini yale, lakini ukienda TANAPA ni wagumu utafikiri ukipeleka grader mle linamaliza miti yote linaifyeka wakati unachimba kwenye kaeneo kadogo.

Mheshimiwa Mwenyekiti, ni muda muafaka sasa, naishauri Serikali watengeneze mkakati, watengeneze task force, watengeneze Mwongozo ili uweze kuja na mbinu nzuri za kuweza kuchimba madini kwenye hifadhi, hata yale madini ya Emerald kule Mayoka kwenye Hifadhi ya Manyara, madini yale yachimbwe yaweze kufaidisha Watanzania. (Makofi)

Mheshimiwa Mwenyekiti, nakushukuru sana kwa kunipa fursa, naunga mkono hoja. Ahsante sana. (Makofi)

MHE. NDAISABA G. RUHORO: Mheshimiwa Spika, nakushukuru sana kwa kunipa fursa nami niweze kuchangia kwenye hotuba ya Waziri. Siku ya leo nitazungumzia Sekretarieti ya Maadili ya Viongozi wa Umma, na nitazungumzia narrative na mkanganyiko uliopo kwenye eneo la maadili, umasikini, uzalendo na utajiri katika Taifa letu.

Mheshimiwa Spika, nimekuwa nikiona mtumishi yeyote wa umma anapotajirika, anapomiliki gari, anapomiliki nyumba, umbea unaanza kwenye maeneo mbalimbali ya kazi. Inafika mahali baadhi ya viongozi, hata Waziri akienda nje ya nchi, akikutana na wawekezaji wakimpenda yule Waziri kwa utaalamu wake na uwezo wake alionao wakataka kuja kuwekeza nchini, hata kama wanataka washirikiane naye, yule Waziri anaruka maili 100. Anaogopa, anajiuliza, hii fedha nikiipata kwa kuwekeza na hawa watu, nitaiweka wapi? Ni kwa sababu kwenye Taifa letu kumekuwa na mkanganyiko kati ya hayo mambo matatu mpaka manne.

Mheshimiwa Spika, wale watu wa Tume ya Maadili ya Utumishi wa Umma, wame-focus mara nyingi kwenye kuangalia properties na kwenye fedha za watu, wakichukulia hicho kama kigezo kikuu cha kujua kwamba huyu ni mzalendo ama sio mzalendo. Sijui hiyo narrative imetengenezwa kuanzia mwaka gani? Inafika mahali mtu kuwa na mali, kuwa na utajiri anakuwa na msongo wa mawazo, anawaza atauweka wapi.

Mheshimiwa Spika, Taifa letu katika mchakato wa maendeleo na makuzi ya Watanzania tunapopeleka watoto shuleni, wanakwenda kusoma kuanzia Chekechea mpaka Vyuo Vikuu. Wanasoma, wanamaliza degree zao, wanakuwa na kipindi kile cha kuhangaika kutafuta ajira. Kipindi kile vijana wengi wanakuwa wametawaliwa na mawazo ya ku- enterprise, wanakuwa na startups nyingi sana. Asilimia 99 ya startups nyingi zinafia pale kwa sababu nyingi zinakosa mitaji ya kuziwezesha ili ziweze kukua. Sasa wale Watanzania wachache wanaobahatika, labda ataajiriwa TANESCO, Wizara ya Madini, au eneo lingine, ile knowledge aliyoipata shuleni inamsaidia kupata ajira kwenye ile taasisi ya umma.

Mheshimiwa Spika, baada ya kuwa ameingia kwenye taasisi ya umma, atafanya kazi miaka mitano mpaka 10, na pale ataweza kupata uzoefu wa kutosha. Eneo sahihi ambalo binadamu yeyote anaweza akawekeza ni eneo lile ambalo amelifanya kazi na amelisomea. Sasa Watanzania kwa hizi sheria zetu tulizoziweka za Tume za Maadili ya Viongozi wa Utumishi wa Umma, wanapoanza kuwekeza siku ile ile tu amejenga kakibanda, umbea unaanza. Ataandikwa kila sehemu, atashtakiwa kwa bosi.

Mheshimiwa Spika, bahati nzuri amejitihadi basi kwenye zile fomu zetu tunazozijaza kila mwaka za maadili ya viongozi, awe ameandika nina nyumba mbili, nina viwanja viwili, basi nimenunua na Subaru. Sasa figisu zitakazoanzia hapo, pamoja na ku-disclose ile, pamoja na ku-declare kwamba mimi pamoja na kwamba ni mtumishi wa TANESCO ninamiliki hiki na hiki na hiki kinachofanana na yale ninayoyafanya. Bado figisu ni nyingi, ni nyingi tena huyo ndio asahau kabisa hata kuja kupandishwa cheo. Kwa sababu ataonekana sio mzalendo, ataoneka huyu mtu hana maadili, ni mwizi.

Mheshimiwa Spika, kwa upande mwingine tunataka Taifa letu liendelee, tunataka Watanzania wawekeze, tunataka Watanzania wawe na mali, tunataka makampuni ya Watanzania, tunataka tutoze kodi. Sasa hii confusion mimi huwa najiuliza, ni lazima ifike mahali kama Taifa tuweke mipaka ya definition ya conflict ya interest. Mwisho wa siku
tunajikuta sheria tunazoziweka kama Taifa zinakuja kuwabana Watanzania na watu wanashindwa kuwekeza kwenye Taifa lao.

Mheshimiwa Spika, nimeona hii Sekretarieti ya Maadili ya Viongozi wa Umma wamekwenda mashuleni, wanaanzisha club za wanafunzi, wamekwenda huko kwenye sekondari na shule za misingi, sijui wanawafundisha vitu gani kule. Maana unaweza ukakuta confusion ya narrative tuliyoanza nayo kwenye enzi zile pengine ni wakati wa ujamaa bado wanaiendeleza. Mimi ningejua kama wanakwenda kwenye ile shule ambako kuna mwanangu Ndairagije na Irakoze ningewaondoa pale ningewapeleka shule nyingine. Wasiwapelekee confusion hiyo.

Mheshimiwa Spika, matarajio yangu ni kwamba hawa watu wanavyofundisha maadili ya umma, basi wafundishe na Watanzania kujifunza kuwa na kiu ya kuwekeza, kutunza mali, ku-enterprise ili Taifa letu na sisi tuwe na mabilionea ambao ndani ya Afrika watasikika na ndani ya ulimwengu watasikika wanaotoka Tanzania.

Mheshimiwa Spika, kama kweli tunaenda kuwapitishia bajeti na wameshaanza kazi ya kwenda mashuleni kwenye sekondari na shule za msingi kufundisha watoto wetu, naomba kabisa waende watengeneza mtaala mzuri unaochanganya maadili, uzalendo na utajiri. Isifike mahali kwenye Taifa letu mtu akiwa na hela kidogo anajiuliza Mungu wangu, nitazificha wapi?

Mheshimiwa Spika, hawa watu wanapokuja kwako, siku wakigundua kuna ka-issue ama labda kuna kiwanja kimoja ulikisahau, yaani wanakuja kama Polisi, as if gereza liko mlangoni kwako, kesho wanakufunga. Nilitarajia hawa wenzetu wawe facilitative, yaani wawe engaging, waende kuwa-engage Watanzania, umepataje hii? Okay ulipata vizuri, endelea kuwekeza na vitu vya namna hiyo.

Mheshimiwa Spika, sasa imefika mahali kwenye Taifa letu kwa kweli Watanzania wengi wanaishi kwa uoga, wale walioko kwenye Ofisi za Serikali ni waoga, hata Mawaziri wenyewe. Mimi nilitarajia kwenye Taifa letu tuwe na Mawaziri wanamiliki hata ndege, sasa sijawahi kusikia hata Waziri mmoja hapa anamiliki ndege. Ni waoga! Nilitarajia kwamba kwenye Taifa letu tuwe na Mawaziri ambao akienda nje kweli ametumwa na Serikali kwenda kufanya kazi hii na hii; pia ni expert kwenye eneo lile, watu wanapenda kufanya nao partnership, joint venture, lakini wote ni waoga. Sasa matokeo yake ni kwamba tunajinyima fursa. Kama mtu anataka kufanya partnership, sheria zetu zinatubana. (Makofi)

Mheshimiwa Spika, naomba hii ofisi ya masuala ya Utumishi na Utawala Bora waende waangalie kwa kina haya masuala ya maadili, uzalendo, umaskini na utajiri. Waangalie confusion inatoka wapi? Watusaidie huko mashuleni wanakokwenda kuwafundisha watoto wetu masuala ya uzalendo, wakajifunze masuala ya kuwekeza, masuala ya kuweka akiba, masuala ya kutunza; yaani wawe na kiu ya kuwa matajiri. Hii narrative ya kuonesha kwamba mtu ukiwa na mali ni fisadi; yule ni fisadi yule, yule ni mwizi, ona sasa ameanza kuwa na kitambi, mwizi yule! (Makofi)

Mheshimiwa Spika, ukienda kote Tanzania, vijiweni wapi, mtu yeyote, tena baadaye wanavuka wanasema, aah, yule ni Freemason. Kwa hiyo, tumekuwa na narrative ambayo kwa namna moja inaturudisha nyuma. Kwa unyenyekevu mkubwa, nimalizie kwa kusema kuwa, naomba watu wa Utumishi na Utawala Bora watutengenezee mtaala unaohamasisha utajiri ndani yake.

Mheshimiwa Spika, nakushukuru sana kwa kunipa fursa. Naunga mkono hoja. Ahsante sana. (Makofi)

MHE. NDAISABA G. RUHORO: Mheshimiwa Spika, nakushukuru sana kwa fursa hii. Mimi nianze kwa kumpongeza Rais wetu wa Jamhuri ya Muungano wa Tanzania Dkt. Samia Suluhu Hassan, kwa uongozi wake mzuri na kwa maono yake makubwa aliyonayo kwa Watanzania hasa kwa kuendelea kufungua fursa kwa Watanzania kujiajiri kwenye sekta mbalimbali za uzalishaji.

Mheshimiwa Spika, vilevile nimpongeze na Waziri wa maliasili na utalii pamoja na Naibu Waziri wake kwa kazi nzuri ambayo wanaendelea nayo na kwa kweli kwa kuweza kutafsiri maono na mapenzi makubwa ya Dkt. Samia Suluhu Hassan kwa Watanzania. Sasa tunaona kwamba sasa baada ya Mama kuleta unafuu kwenye sekta mbalimbali za uzalishaji hapa nchini sasa leo ameangazia eneo la wafuga nyuki na eneo hilo sasa naona linachagizwa na Waziri wa Maliasili na Utalii pamoja na Naibu Waziri wake kwa kweli mnastahili maua yenu, hongereni sana. (Makofi)

Mheshimiwa Spika, kabla sijaingia kwenye mchango wangu nikupongeze wewe Spika wetu wa Jamhuri ya Muungano wa Tanzania Mheshimiwa Tulia kwa uongozi wako mzuri. Ni vizuri tusiwe tunasemea pembeni, tukupongeze hapa usikie na hata Wananchi wa Mbeya wasikie kwamba Wabunge tunakukubali na Watanzania wanakukubali na wewe unastahili maua yako, hongera sana kwa kazi nzuri, ahsanteni sana Waheshimiwa Wabunge. (Makofi)

Mheshimiwa Spika, kwanza niseme ninaunga mkono hoja mazimio yote mawili azimio la kurekebisha mipaka ya Ruaha, vilevile azimio la kushusha Kigosi kutoka kwenye Hifadhi ya Taifa kwenda kwenye Mamlaka ya Hifadhi za Misitu Tanzania (TFS).

Mheshimiwa Spika, ni wazi kwamba maamuzi haya na maazimio yote haya mawili yanakwenda kuleta unafuu mkubwa sana kwa Watanzania. Mathalani kule Ruaha migogoro ilikuwa ni mingi sana Watanzania tulikuwa tunashuhudia watu wanagombania mipaka sasa azimio hili la kwenda kurekebisha hiyo mipaka huu ndio mwarobaini wa kwenda kupeleka suluhisho la kudumu kwa wananchi wale waweze kufurahia kuishi ndani ya Taifa lao.

Mheshimiwa Spika, nikija upande wa Kigosi niseme tu kwamba Mataifa ya Kongo, Rwanda na Burundi kwa sehemu kubwa yamekuwa yaki-import asali inayotoka kwenye Hifadhi ya Kigosi. Sisi wananchi wa Ngara ni watumiaji wazuri sana wa asali. Asali yote tunayoitumia Ngara tumekuwa tukinunua asali inayozalishwa pale Kigosi.

Mheshimiwa Spika, mathalani na wananchi wote wa Kanda ya Ziwa na wale wa Mkoa wa Kagera wote tumekuwa tukitegemea asali ambayo imekuwa ikilinywa pale kwenye Hifadhi ya Kigosi. Sasa kitendo cha kuondoa hifadhi hii kutoka kuwa Hifadhi ya Taifa na kwenda kuwa hifadhi ya misitu kinakwenda kufungua ajira kwa Watanzania zaidi ya 5000 ambao hawa wanakwenda kujiajiri moja kwa moja kwenye shughuli mbalimbali ikiwemo ufugaji wa nyuki kwenye eneo lile la msitu.

Mheshimiwa Spia, kuna Watanzania zaidi ya 10,000 ambao wanakwenda kupata ajira indirectly kutokana na uwekezaji wa Watanzania ambao wanakwenda kuwekeza pale kufuga nyuki.

Mheshimiwa Spika, Serikali ilikuwa na nia nzuri kabisa kupitia TFS ambapo viwanda vitano vimejengwa kwa ajili ya kuchakata asali mbichi na kwa siku moja viwanda hivi vilikuwa vinachakata zaidi ya tani nne ya asali ambayo inazalishwa na hawa wananchi waliojiajiri eneo lile. Kwa mwaka mmoja viwanda hivi vilikuwa vinauwezo wa kuchakata tani za asali 1460.

Mheshimiwa Spika, tani moja ya asali inauzwa shilingi 4,000,000, sasa ukizidisha kwa mwaka mmoja ni takribani eneo hili lilikuwa linazalisha shilingi 5,800,000,000 kutokana na uwekezaji ambao wananchi wanaofugia asali mle wameufanya. Lakini eneo hili mara tu baada ya kuchukuliwa na TANAPA likawa chini ya Hifadhi ya Taifa shughuli zote hizi zilisitishwa.

Mheshimiwa Spika, mbaya zaidi hebu fikiri kwa mwaka huu pekee watalii waliokwenda Kigosi ni watalii kumi, imagine nchi yetu inawekeza pale tumewalipa watu mishahara watu wanaweka mafuta kwenye magari wanafanya kampeni promotion mwaka mzima wanapatikana watalii kumi huku tumezuia Watanzania kutengeneza shilingi 5,800,000,000 kwa mwaka. Kwa kweli yalikuwa ni maamuzi ambayo yanaturudisha nyuma bdala ya kwenda mbele.

Mheshimiwa Spika, katika kipindi ambacho eneo hili limekaa chini ya TANAPA tumepoteza shilingi bilioni 30, ukifanya mahesabu zaidi ya bilioni 30 zimepotea. Sasa kwa kweli dhamira nzuri ya Serikali inaonekana pale ambapo Serikali inafanya cost benefit analysis inaonyesha kwamba tukiendelea hivi hasara yake ni kubwa lakini tukifanya hivi tunaenda kupata faida tunaenda kutengeneza ajira kwa Watanzania.

Mheshimiwa Spika, kwa dhati ya moyo wangu nimpongeze Dkt. Samia Suluhu Hassan kwa maamuzi mazuri aliyoyafanya tunakwenda sasa kuwasaidia Watanzania waweze kujiajiri kwenye eneo hili. (Makofi)

Mheshimiwa Spika, niwaombe na watu wa TANAPA hili liwe funzo kwao yako maeneo mengine ndani ya nchi hii kwa mfano Hifadhi ile ya Manyara eneo lile la Mayoka. Eneo lile lina vein zina madini ya vito, yale Madini ya Vito uchimbaji wake hauhitaji matumizi ya kemikali ni kuruhusu mtu anakwenda na greda anachimbua analeta kadude kamoja kadogo kanauzwa mpaka Dola laki moja. Nchi yetu tuko katika wakati ambapo tunahitaji fedha lakini yaani TANAPA wakisikia mtu yoyote anazingumzia hilo eneo wanatamani kukukamata hata kabla hujafika huko. Kitendo tu cha kuzungumza kwamba eneo fulani ni potential kwa nchi hii linaweza likatumika kusaidia Watanzania.

Mheshimiwa Spika, nimuombe Mheshimiwa Waziri wa Maliasili na Utalii, kazi nzuri uliyoifanya huko Ruaha na huko Kigosi inaonekana na inaenda kuleta matunda makubwa kwa Watanzania. Katika eneo hilohilo Mheshimiwa Waziri endelea basi ruhusu hata Taasisi za Serikali ziende zifanye utafiti tujue tuna-reserve kiasi gani tujue kama Taifa madeni tunayodaiwa nje ya nchi tunaweza tukawekeza kidogo eneo lile tukapata fedha nyingi tukaingizia Serikali fedha na tukaenda kutatua matatizo ya Watanzania. Kaeneo kenyewe kako mwishoni mwa Hifadhi ya Manyara hekta zenyewe hata 2000 hazifiki hata ukikata hekta 200, 300 Watanzania wataweza kuwekeza pale na tutapata fedha. Maamuzi yaliyofanyika Ruaha na Kigosi ikawe fundisho watu wa TANAPA fungueni moyo wenu muone kwamba haya mambo yanawezekana na hii iwe ni mwanzo wa kuangalia maeneo mengine potential kwa ajili ya Taifa letu ili yaweze kuachiliwa ili uwekezaji ufanyike na nchi yetu iweze kupata faida kutokana na rasilimali ambazo Mwenyezi Mungu alitujalia.

Mheshimiwa Spika, baada ya kusema haya ninakushukuru sana kwa fursa hii niseme tu ninaunga mkono hoja, ahsanteni sana. (Makofi)

MHE. NDAISABA G. RUHORO: Mheshimiwa Naibu Spika, ninakushukuru sana kwa fursa hii ya kuchangia Hotuba ya bajeti ya Wizara ya Ujenzi na Uchukuzi. Kwanza nianze kumshukuru Waziri mwenyewe, Naibu Waziri na timu yote nzima ya Wizara ya Ujenzi na Uchukuzi kwa kuwa wasikivu na kuwasilikiza Waheshimiwa Wabunge wanapokuwa wanakuja na hoja za wananchi. Mwenyewe ni shuhuda nimekutana na Mheshimiwa Mbarawa kwenye boti tena nilikuwa sijamuona, alivyoniona yeye akaniita, akasema hebu niambie barabara zako zina hali gani, tukazungumza pale. (Makofi)

Mheshimiwa Naibu Spika, kwa hiyo, ninaiomba Wizara ya Ujenzi na Uchukuzi iendelee na tabia hiyo, iendelee kuwapokea Wabunge, kuwasikiliza na kupokea changamoto za wananchi.

Mheshimiwa Naibu Spika, Jimbo la Ngara ni Jimbo ambalo lipo mpakani. Linapakana na land lock de-countries za Rwanda, Burundi lakini kuna mataifa ya jirani ya DRC Kongo pamoja na Sudani ya Kusini. Ukaribu huu wa mataifa haya umesababisha mataifa haya kuendelea ku-rely kwenye bandari ya Dar es Salaam. Kuagiza mizigo yao kutoka bandari ya Dar es Salaam kupitia barabara inayopita hapa Dodoma kwenda mpaka Ngara.

Mheshimiwa Naibu Spika, pale Ngara tuna mipaka mikubwa mitatu. Upo mpaka wa Lusumo, Kabanga pamoja na Mlukasagamba. Kipande cha barabara inayotoka Rusahunga kwenda mpaka Lusumo kilomita 92 kimeharibika sana. TANROADS na Wizara ya Ujenzi wamejitahidi kufanya periodic maintenance lakini kutokana na magari yanayopita pale kuwa na uzito mkubwa, barabara ile huwa inaharibika mara kwa mara kutokana na uzito wa magari. (Makofi)

Mheshimiwa Naibu Spika, matokeo yake wafanyabiashara wa DRC Kongo, Ruanda na Burundi wanaamua kuahirisha kutumia barabara yetu na bandari yetu ya Dar es Salaam wanakimbilia kutumia bandari za Beira – Mozambique pamoja na bandari za Mombasa – Kenya. Sasa kama Taifa tunapoteza mapato makubwa kutokana na kipande hiki cha kilomita 92 kutotengenezwa kwa wakati. (Makofi)

Mheshimiwa Naibu Spika, ninaomba nichukue fursa hii kuiomba Wizara ya Ujenzi na Uchukuzi kuweka kipaumbele namba moja kuhakikisha kipande cha kilomita 92 kutoka Rusaunga mpaka Lusumo kijengwe kwa lami na kwa viwango vya kimataifa. Kwa kufanya hivyo tutawapa confidence wafanyabiashara wa mataifa niliyoyataja kuendelea kutumia bandari ya Dar es Salaam na matokeo yake kama Taifa tutaendelea kupata mapato yanayotokana na biashara ya usafirishaji. (Makofi)

Mheshimiwa Naibu Spika, eneo hili la barabara kutoka Rusumo mpaka Rusaunga lina center mbili. Ipo center ya Rusomo na center ya Benako. Ninaiomba sana Wizara ya Ujenzi na Uchukuzi na nimeshateta na Injinia wa TANROADS pamoja na Mkurugenzi wake kwamba eneo la Benako twende tufunge taa za kisasa pale barabarani kwa sababu inapofika usiku magari yote ya mizigo yanapaki pale. (Makofi)

Mheshimiwa Naibu Spika, lakini vilevile eneo la Rusumo tukafunge taa za barabarani, Ngara Mjini pamoja na mpaka wa Kabanga. Ninaomba jambo hilo Mheshimiwa Mbarawa uli-note ili liweze kufanyika. (Makofi)

Mheshimiwa Naibu Spika, lakini kuna kaya 154 za Ngara ambazo zipo kandokando ya kipande cha kilomita 92 cha kutoka Rusaunga mpaka Rusumo. Kaya hizo zinatakiwa kupewa fidia wakati ujenzi utakapoanza. Nikuombe Mheshimiwa Mbarawa, hawa watu wanaolipa fidia kipindi kingine wanatuma pesa tu hata kipindi ambacho akaunti ziko dormant matokeo yake nimekuwa nikipata shida sana kushughulikia wananchi wenye kero ambao malipo yao yamebaunsi.

Mheshimiwa Naibu Spika, nikuombe Mheshimiwa Mbarawa na timu nzima ya Wizara ya Ujenzi na Uchukuzi kuhakikisha kwamba wananchi wangu hawa kaya 154 zinalipwa vizuri kwa wakati na sitegemei kuona changamoto yoyote katika mchakato huo wa malipo. (Makofi)

Mheshimiwa Naibu Spika, lakini Jimbo la Ngara tunamshukuru Mwenyezi Mungu ametujalia kuwa na madini aina mbalimbali, nickel, cobalt, tungsten, manganese na mengine yote in Samia’s voice. Madini haya yanapatikana Lulenge ambako kuna barabara ya muda mrefu sana ambayo watangulizi wangu kwa miaka 10 wamekuwa wakiisemea bila mafanikio. Iko barabara ya kutoka Mrugalama kwenda Rurenge mpaka Kumbuga kilomita 75 na yenye kaya 1,122 za wananchi ambazo zimefanyiwa tathmini kwa ajili ya kupewa fidia. (Makofi)

Mheshimiwa Naibu Spika, barabara hii nimeililia muda mrefu sana. Nimekusumbua Kasekenya kwa muda mrefu sana. Nimemsumbua Profesa Mbarawa. Leo hii ninakuomba Mheshimiwa, Profesa mwana wa Mbarawa, Mheshimiwa Waziri unisaidie sana nipate fedha nianze kujenga kipande hiki cha barabara kwa lami. Bila kujenga kipande hiki cha barabara haya madini hayataweza kusafirishwa. Tunatarajia mgodi wa Tembo Nickel uweze kuchangia kwenye National GDP Trilioni 17 mpaka Trilioni 20, hii ni fedha kubwa sana. (Makofi)

Mheshimiwa Naibu Spika, nitashangaa sana kuona Wizara ya Ujenzi na Uchukuzi wanatoa vipaumbele kwenye barabara za kusafirisha sijui mazao gani huko, viazi wakati sisi tunatakiwa kusafirisha nickel na hayo madini mengine niliyoyataja ili tuweze ku-inject kwenye National GDP Trilioni 17 mpaka Trilioni 20.

Mheshimiwa Naibu Spika, wewe mwenyewe Mheshimiwa Mbarawa utajiuliza, hivi ungekuwa wewe utaenda kujenga barabara wapi. Lazima utoe kipaumbele na nikuombe Mheshimiwa Mbarawa tunaomba barabara yetu ya Mrugalama, Rurenge mpaka Kumbuga kilomita 75 uipe kipaumbele ili tuweze kujenga uchumi wa nchi. (Makofi)

Mheshimiwa Naibu Spika, iko barabara ya kutoka Rurenge kwenda Tembo Nickel kilomita 34 na barabara hii mwaka jana nimepambana sana, nimeshirikiana na Wizara tumefanikiwa kufanya tathmini, tumefanya detailed design na tumefanya tathmini ya wananchi takribani 600 ambao wanatakiwa kupewa fidia. Barabara hii ndiyo inayokwenda moja kwa moja mpaka kwenye mgodi wa Nickel.

Mheshimiwa Naibu Spika, kama barabara hii haitotengenezwa hizi nickel tutashindwa kuzisafirisha na nyote ni mashuhuda kwamba nickel imepanda thamani kubwa sana kwenye soko la dunia na ni muda muafaka sasa kutengeneza kipande hiki cha barabara Mheshimiwa, Waziri, Profesa mwana wa Mbarawa, ili nickel hizi tuweze kuzisafirisha tuweze kuzileta kwenye kiwanda cha uchenjuaji Kahama na baadae kuzipeleka Dar es Salaam. (Makofi)

Mheshimiwa Naibu Spika, kuna kipande kingine cha barabara cha kutoka Mzani mpaka Mrusagamba kilomita 32. Hiki kipande ni muhimu sana kwa ajili ya kuunganisha Tanzania na upande wa Burundi ya Kusini. Ninakuomba sana Mheshimiwa Makame Mbarawa uweze kutoa kipaumbele kwa barabara hii ili iweze kujengwa.

Mheshimiwa Naibu Spika, lakini kama nilivyosema Jimbo la Ngara ni Jimbo la kimkakati, liko mpakani na nimeona kwenye mpango wa Serikali kuna mpango wa kujenga kipande cha SGR kutoka Isaka kwenda mpaka Lusumu ili bidhaa na makontena ya wafanyabiashara kutoka mataifa niliyoyataja yatakapokuwa yanafika pale Isaka basi kipande hicho cha reli ya SGR kiweze kutumika kupeleka bidhaa hizi mpaka Kigali – Rwanda. (Makofi)

Mheshimiwa Naibu Spika, nikuombe Mheshimiwa Waziri uweke kipaumbele kwenye kipande hiki cha barabara kwa sababu tunapokijenga kuelekea Rwanda tutawezesha mataifa ya Sudani ya Kusini pamoja na DRC Kongo kuweza kuagiza migizo yetu kutoka bandari ya Dar es Salaam kupitia SGR. Nikuombe sana Mheshimiwa Waziri utoe kipaumbele kwenye eneo hili.

NAIBU SPIKA: Ahsante Mheshimiwa Ndaisaba.

MHE. NDAISABA G. RUHORO: Mheshimiwa Naibu Spika, nimalizie. Ninakushukuru sana. ninaunga mkono hoja. Ahsante sana. (Makofi)

MHE. NDAISABA G. RUHORO: Mheshimiwa Naibu Spika, nikushukuru sana kwa kunipa fursa ya kuweza kuchangia Azimio la Bunge la kuunga mkono Mkataba wa Wakala wa Kimataifa wa Nishati Jadidifu.

Mheshimiwa Naibu Spika, kabla sijaendelea na mchango wangu naomba nitumie angalau sekunde chache kuweza kumshukuru Naibu Waziri Mkuu na Waziri wa Nishati ambaye mara baada ya kuteuliwa alifika Ngara na kuzindua miradi ya umeme kwenye vijiji vya Ntanga na Kaburanzwili na kwa kweli ziara ya Mheshimiwa Naibu Waziri Mkuu kule Ngara imekuwa na matunda makubwa. Mbali na kuzindua umeme Mheshimiwa Naibu Waziri Mkuu, aliwasiliana na Waziri wa Maji Aweso, ili aweze kufika Ngara kutatua changamoto ya maji kule Murusagamba. (Makofi)

Mheshimiwa Naibu Spika, kwa kweli naomba Waziri Aweso na Naibu Waziri Mkuu wachukue maua yao, kwa sababu kazi nzuri waliyoifanya kule Ngara imeleta matunda makubwa na wananchi wa Murusagamba sasa wanapata maji ambayo walikuwa hawana kwa muda mrefu sana.

Mheshimiwa Naibu Spika, kwa kweli huyu ndugu yangu Aweso ni mzee wa kutolaza zege alivyopokea simu ya Naibu Waziri Mkuu alifika Ngara ndani ya sku mbili, Mheshimiwa Aweso pokea maua yako. Sisi Wabunge tunajua namna unavyotuhudumia na namna unavyohudumia wananchi wetu. (Makofi)

Mheshimiwa Naibu Spika, sasa nielekeze mchango wangu kwenye eneo hili la Mkataba wa IRENA. Nishati Jadidifu imeanza kutumika miaka 2000 iliyopita. Wenzetu huko Ulaya walianza kuzungusha magurudumu kwenye mito na yale magurudumu yakawa yanazalisha umeme wakagundua kwamba kumbe maji yanaweza yakazalisha umeme. Wakati huo sisi Afrika tulikuwa tunayatumia maji kwa ajili ya shughuli za kawaida, kuoga, kuogelea humo humo kwenye maji, kuyanywa, kufua nguo na kipindi kingine kuendesha mitubwi kwenye maji. Lakini wenzetu Ulaya miaka 2000 iliyopita walikuwa wameshaendelea na wameshaanza kuyatumia maji kwa ajili ya kuzalisha umeme.

Mheshimiwa Naibu Spika, mbali na kuanza kwao kutumia maji kuzalisha umeme wenzetu mwaka 1590 waligundua kwamba upepo unaweza ukatumika kuzalishia umeme na wakaanza kuzalisha umeme kwa kutumia upepo. Hawakuishia hapo mpaka mwaka 1800 wenzetu huko Ulaya waligundua kwamba jua na lenyewe linaweza likatumika kuzalisha umeme na wakaanza kupata umeme kutokana na nguvu ya jua. Mpaka wanakaa kwenye mkutano wa kugawana Bara la Afrika mwaka 1885 wenzetu walikuwa walishapiga hatua na walipokuja Afrika kuanza kugawana wenzetu walikuwa tayari wana hiyo teknolojia ya kuweza kuzalisha umeme kutokana na upepo maji pamoja na jua.

Mheshimiwa Naibu Spika, na sisi wakoloni walivyofika hapa tulibahatika kuridhi teknolojia hizo za kuzalisha umeme jadidifu mathalani kwa upande wa maji. Wote ni mashuhuda kwamba wakoloni ndio ambao wamefika Tanzania na kuanza kujenga mabwawa ya maji ambayo mengine tunayatumia mpaka sasa na kwa minadili hiyo Tanzania imepiga hatua kwenye eneo hilo la nishati jadidifu na mpaka sasa Tanzania inazalisha asilimia 31.5 ya umeme unaotokana na nishati jadidifu kwa maana ya renewable energy. (Makofi)

Mheshimiwa Naibu Spika, hii ni sawa uzalishaji wa megawati 5704.60. Mataifa ambayo ni wanachama wa Umoja wa Mataifa, baada ya kuona kwamba matumizi ya nishati jadidifu ndio mwelekeo na njia sahihi ya kuepukana na mabadiliko ya tabia ya nchi, ambayo mabadiliko ya tabia ya nchi yanasababishwa na matumizi ya nishati zisizo jadidifu wenzetu wakaamua kutengeneza Wakala wa Kimataifa wa Nishati Jadidifu kwa maana ya IRENA.

Mheshimiwa Naibu Spika, mwaka 2009 wenzetu waliunda hiki chombo na Tanzania ikabahatika kusaini mkataba huu mwaka 2009 lakini kwa bahati mbaya watanzania tumeendelea kujivuta kwa miaka 14. Tumekuwa tukishiriki kwenye vikao vya IRENA kama watazamaji tu kama Observer na matokeo yake wenzetu wamekuwa wakikutana wana-share ujuzi, wanafundishaji mambo ya nishati jadidifu, wanapeana fursa mbalimbali za uwekezaji kwenye nishati jadidifu, sisi Tanzania tukiwa tunashuhudia.

Mheshimiwa Naibu Spika, ni sawasawa na kule vijijini unakwenda kwa majirani unakuta wanachinja ng’ombe wewe unatazama watu wanachinja ng’ombe wanagawana minofu, wewe unaondoka bila kuwa hata na unyoya. Ndicho ambacho Tanzania kwa miaka 14 imekuwa ikikifanya. Tunakwenda kwenye mikutano ya IRENA sisi tunabaki kuwa Observer, wenzetu wanagawana minofu tunaondoka tunarudi kama tulivyo.

Mheshimiwa Naibu Spika, kama kuna kipindi watanzania tumejichelewesha ni sasa na kama kuna kipindi kama Taifa tunatakiwa haraka sana iwezekanavyo turidhie na tujiunge na IRENA ni sasa. Huu ndio mwelekeo sahihi wa kuepukana na athari za mabadiliko ya tabia nchi zinazotokana na matumizi ya nishati chafu. (Makofi)

Mheshimiwa Naibu Spika, Watanzania ni mashuhuda kwamba maeneo ambayo mvua zilikuwa zinanyesha mwezi wa nane, mwezi wa tisa, sasa hivi zinachelewa kunyesha. Watanzania ni mashuhuda kwamba kuna kipindi unaweza ukapanda mbegu, baada ya kupanda mbegu mvua ikanyesha mara moja na baada ya hapo ikapotea, yote hayo yanatokana na mabadiliko ya tabia ya nchi yanayoletwa na kutumia nishati zisizo jadidifu. (Makofi)

Mheshimiwa Naibu Spika, Watanzania ni mashahidi kwamba kipindi hiki jua limeongezeka, kuna kipindi jua linawaka utadhania limetumwa au utafikiria linawaka kwenye kichwa chako peke yako. Unajiuliza hivi hili jua limekuwa namna gani? Lakini yote haya ni kutokana na mabadiliko ya tabia ya nchi yanayotokana na matumizi ya nishati zisizo jadidifu. Muda sasa umewadia watanzania kuweza kuridhia na kujiunga moja kwa moja tuwe wanachama tuanze kushiriki na tufanye maamuzi na tunufaike na fursa kedekede zilizopo kwenye IRENA.

NAIBU SPIKA: Mheshimiwa Ndaisaba kengele ya pili ilishalia ahsante kwa mchango mzuri.

MHE. NDAISABA G. RUHORO: Mheshimiwa Naibu Spika, ahsante sana naunga mkono hoja. (Makofi)