Taarifa ya Hali ya Uchumi wa Taifa kwa Mwaka 2023 na Mpango wa Maendeleo wa Taifa kwa Mwaka wa Fedha 2024/2025 na Makadirio ya Mapato na Matumizi ya Serikali kwa Mwaka wa Fedha 2024/2025

MHE. DKT. CHARLES S. KIMEI: Mheshimiwa Naibu Spika, ahsante sana. Niende moja kwa moja kwenye hoja kwa sababu nikishasimama mimi hiyo saa inakosa speed governor. (Makofi)

Mheshimiwa Naibu Spika, naomba nianze kwa kusema hivi, kuna changamoto moja ambayo lazima tuifahamu kwamba, bajeti yetu siyo kubwa ni ndogo sana, bajeti ya nchi jirani na kwetu Kenya ui-convert kwa Tanzanian Shillings ni trilioni 77. Bajeti ya Uganda nchi ambayo ni ndogo na kulinganisha na sisi ni trilioni 50 nukta something za Tanzania, bajeti yetu ni trilioni 49, kwa hiyo tuko nyuma licha ya kwamba, nchi yetu ni kubwa sana na licha ya kwamba watu wetu ni wengi sana, idadi ya watu ni kubwa, lakini bajeti yetu ni ndogo. Ni ndogo kwa sababu, bajeti inatokana na mapato. Sasa kama mapato hatujakusanya ya kutosha ina maana basi ni lazima tujifunze tujue namna gani tutatumia vizuri, tubane matumizi, ili iweze kutosheleza kwa namna yoyote. (Makofi)

Mheshimiwa Naibu Spika, kwa mfano, ukichukua uwiano wa bajeti ya wenzetu Wakenya kwa Tanzanian shillings kwa uwiano wa mwananchi mmoja mmoja, wastani ni shilingi 1,400,0000. Ukiangalia hii ya Uganda ni shilingi 1,100,000 ya Tanzania ni shilingi 750,000 tu basi, kwa kila mtu wastani wake. Kwa hiyo, shilingi 750,000 ni kidogo sana ukichanganya kila kitu; uendeshaji wa Serikali, huduma za jamii, ukiweka kulipa madeni, yote iko kwenye shilingi laki saba, wastani wa kila mtu.

Mheshimiwa Naibu Spika, kwa hiyo, ni fedha ndogo na ni lazima tusibweteke kwamba, imeongezeka kwa asilimia 11, asilimia 12, bado inatakiwa iongezeka zaidi, ili iweze ku-catch up na ukilinganisha kwa square kilometre tulizonazo sisi tunaonekana ni duni sana. Kwa hiyo, ninataka niseme kwamba, hilo ni jambo la ku-address na ndiyo sababu ninaamini kwamba, nadharia wanayokujanayo ya kwamba, tutumie vizuri bajeti na hiyo bajeti tuitumie kwa kuweka, ile ambayo mwenzangu amesema ni, monitoring and evaluation ifanyike vizuri na kwa KPIs hizi zinawekwa, kama kweli zinawekwa.

Mheshimiwa Naibu Spika, ninaamini KPIs haziwezi kufanya kazi kama hatuna mipango ambayo ni SMART. SMART maana yake ni Specific, Measurable, Attainable, Realistic and Time Bound na ina Time Bound. (Makofi)

Mheshimiwa Naibu Spika, kwa mfano ukiangalia hii wanasema Barabara ya Handeni – Kiberashi – Kiteto – Mtoro mpaka Singida ni Barabara ya kilometa 433. Sasa kama hujaiwekea specific target kwamba, Mwaka huu 2024/2025 kwenye hii pengine tutajenga kilometa 50 na mtu aone kwamba, anaweza akazifikia na ukazitengea fedha, hatutafika mbali. Utamwekea mtu KPI ya namna gani? (Makofi)

Mheshimiwa Naibu Spika, kwa hiyo, KPI haiwezi kufanyika bila kuwa na mipango ambayo ni smart na smart ni framework ambayo inatumika kila mahali. Ninaamini kwamba, watu wetu wa Tume ya Mipango wataendelea kuangalia hilo suala na kuhakikisha kwamba, kila barabara ikiainishwa basi tunajua mwaka huu itajengwa kiasi gani na siyo kuainisha tu, toka mimi niingie hapa Bungeni ziko kwenye mpango. Hazijaisha na hatuambiwi zimejengwa kiasi gani, lakini zinajirudia tu, hazitakaa ziishe. (Makofi)

Mheshimiwa Naibu Spika, namalizia kwenye suala la mpango. Mimi nasema ukweli ni kwamba, kwa hali ilivyo tete kwenye Soko la Kifedha na Mitaji ya Kimataifa sasa hivi, kukopa ni kama ku-commit suicide kwa sababu, riba ni kubwa sana zinafika mpaka asilimia 12, asilimia 13 kwa dola, siyo kwa shilingi. Hiyo ni riba kubwa sana, siyo wakati mzuri wa kukopa kwa hiyo, lazima sasa tujue kwamba, pengine tunge-focus kumalizia hii miradi ambayo imeshaanza na ambayo inatakiwa sasa itupeleke kwenye Uchaguzi Mkuu wa Mwaka 2025 tukiwa tunasema kwamba, angalu tumefanya kidogo kwenye ile miradi ambayo tulipewa na tukaenda kuitangaza huko kwenye majimbo yetu.

Mheshimiwa Naibu Spika, suala lingine ambalo ninataka nizungumzie ni hili ambalo wenzetu wamezungumza, la uhaba wa dola. Mimi ni mtaalamu wa mambo ya fedha kwa hiyo, nisipolizungumzia nitakuwa sijatenda haki. Ukweli ni kwamba, kuna njia mbili, njia tatu za kukabiliana na uhaba wa bidhaa yoyote na dola ni bidhaa tu, wala siyo kitu cha ajabu sana.

Mheshimiwa Naibu Spika, moja ni kwamba, una-control, unafanya exchange control. Ukifanya Exchange Control maana yake una-allocate administratively, tena una-allocate ile dola iliyopatikana kwa ile mitaji ambayo unaona ni priority, ile mingine basi haipati. (Makofi)

Mheshimiwa Naibu Spika, sasa hiyo ni distortive kwa sababu ni kwamba, kuna wengine ambao wangetumia ile dola kwa tija zaidi kwa sababu, wana miradi mizuri zaidi kuliko hii ambayo wewe unafikiria ni mizuri. Kwa hiyo, Administrative Allocation au hizo Exchange Controls ambazo zilikuwepo tukaondokana nazo miaka hii ya 1990, siyo njia sahihi. (Makofi)

Mheshimiwa Naibu Spika, njia nyingine ni hiyo ambayo wenzetu wote hapa tunasema tuongeze uzalishaji wa huduma na bidhaa za kuuza nje, lakini hiyo ni structural measure. Yaani unachukua the structural policies, hasa za kibajeti, ili kuibua au rather ku-debottleneck production problems kwenye sekta zetu, kama ni ruzuku kwenye mbolea na kadhalika, lakini hiyo inachukua muda. (Makofi)

Mheshimiwa Naibu Spika, hiyo ni lazima isaidiwe na incentive ya kibei na bei maana yake ni kwamba, dola inauzwa kwa shilingi chache sana. Bei ya dola ni ndogo mno hapa kwetu ndiyo sababu inakuwa adimu, kila mtu anataka dola. Mtu ana-import, ananunua dola kwa bei chee, halafu ikifika hapa ina maana kwamba, hata hizi products zetu hapa ndani haziwezi ku-compete na imported goods kwa sababu ya dola iko mispriced. (Makofi)

Mheshimiwa Naibu Spika, kwa hiyo, mimi ninafikiria hiyo question ya debottlenecked supply is okay, lakini it will take some time. Meanwhile ni lazima tukubali tutumie demand management tool, ambayo ndiyo hiyo exchange rate, kuiruhusu na ninashukuru kwamba, Benki Kuu imefanya, imeruhusu na imepunguza kidogo makali, msererko huo wa around 11 percent. Tunashukuru Wizara imeweza kufanya hilo, lakini unaona kwamba, bado iko kwenye equilibrium. Hatujawa kwenye equilibrium exchange rate so far na ndiyo sababu, unaona kabisa dola zile hazipatikani. (Makofi)

Mheshimiwa Naibu Spika, nilitoa mfano huu juzi, Jumamosi, nikasema kwamba, pale kwa wenzetu majirani, wao waliruhusu exchange rate ika-overshoot ikafika 160 kutoka around 90. Sasa, baada ya muda kwa vile waliiruhusu ikafanya adjustment yenyewe, imerudi sasa imeanza ku-appreciate inarudi kule ilikokuwa.

Mheshimiwa Naibu Spika, hata hii ya kwetu ingeruhusiwa, ingekwenda kule halafu exporters wakaona faida zaidi kwa hiyo, wangeamua kuzalisha na kuuza nje zaidi kwa ushindani mzuri. Kwa hiyo, gradually ile supply ina-pick up na inapo-pick up basi ina-equilibrate na exchange rate inashuka ina-appreciate tena, inarudi pengine inaweza kuwa shilingi 2,300 siwezi kusema.

Mheshimiwa Naibu Spika, lakini nasema kwamba, bila kutumia hiyo ushindani wa uchumi wetu haupo. Kwa sababu, tunashindanisha uchumi na uchumi na kitu kimoja kinachoshindanisha ni productivity na efficiency na kingine ni exchange rate. Ndiyo kitu kinacholeta uwiano kwenye uchumi na ndiyo uchumi shindani. Kama uchumi ni shindani na wewe unaubana hautafika mbali. (Makofi)

Mheshimiwa Naibu Spika, narudi kwenye suala zima la ukusanyanji wa mapato ya TANAPA, Ngorongoro na TAWA. Sasa sisi tunaona kwamba, pengine ni vizuri kwa sababu, hawa wanafanya biashara kusema kweli, wanafanya biashara siyo TANAPA wanacheza. Wanafanya biashara na siyo watu wa kusubiri kwamba, wapate migao kama hii inayotoka Hazina kwenda kwenye Wizara nyingine.

Mheshimiwa Mwenyekiti, mimi ninafikiri kwamba, ili waweze kuwajibika internationally, waweze kuwajibika kwa kufuata accounting standards za Kimataifa, tuweze kuwapima na waweze kupewa malengo. Msajili wa Hazina anasema anajua, anawawekea malengo na ufuatiliaji na bado haohao wana bodi zao.

Mheshimiwa Naibu Spika, mimi ninafikiri kwamba, tumuombe Mheshimiwa Waziri wa Fedha ajaribu kuliangalia hili jambo, arudishe ukusanyaji wa mapato ya haya mashirika ya kibiashara yarudi kwenye mahali pake. Ni pale ambapo wanakusanya na usually mapato yanaendana na expenditures na baadaye kunakuwa na surplus, then surplus can go away out there. Kama inakuwa ni ngumu sana kufanya yote kwa mpigo, amefanya kwa TPA kwa hiyo, tunaomba tena afanye na...

(Hapa kengele ililia kuashiria kwisha kwa muda wa Mzungumzaji)

NAIBU SPIKA: Ahsante Mheshimiwa Dkt. Kimei.

MHE. DKT. CHARLES S. KIMEI: …mojawapo halafu baadaye aende gradually, lakini siyo lazima afanye yote kwa mpigo. (Makofi)

Mheshimiwa Naibu Spika, mwisho niseme kwamba...

NAIBU SPIKA: Mheshimiwa Dkt. Kimei, ahsante.

MHE. DKT. CHARLES S. KIMEI: Mheshimiwa Naibu Spika, ninaunga mkono hoja. (Makofi)