Makadirio ya Mapato na Matumizi ya Wizara ya Elimu, Sayansi na Teknolojia kwa Mwaka wa Fedha 2024/2025

MHE. PROF. PATRICK A. NDAKIDEMI: Mheshimiwa Mwenyekiti, nakushukuru sana. Nianze kwa kumpongeza sana Waziri wetu wa Elimu Profesa Adolf Mkenda na Naibu wake Mheshimiwa Omari Kipanga, Katibu Mkuu, Watumishi wote wa Wizara ya Elimu, Sayansi na Teknolojia pamoja na taasisi zilizo chini ya Wizara kwa kazi kubwa sana wanayoifanya kwenye Sekta yetu ya Elimu.

Mheshimiwa Mwenyekiti, mwenendo wa hii Wizara kusema ukweli ni mzuri sana, tunaona kuna mambo mengi mazuri yanafanyika, kuna mageuzi makubwa ambayo wamefanya na wanasimamia vizuri sana Sekta ya Elimu kuanzia shule ya msingi, sekondari na vyuo na taasisi zote ambazo ziko chini ya Wizara, kwa hiyo, nawapongeza sana kwa hilo.

Mheshimiwa Mwenyekiti, nampongeza sana pia Mheshimiwa Waziri kwa hotuba yake nzuri ya bajeti ambayo amekuja na mikakati mitano ambayo anataka afanikishe mambo katika Wizara hii. Kikubwa pale kwenye Bodi ya Mikopo nimeona wana programu ya kufuatilia ile mikopo ambayo wameitoa, naomba waongeze nguvu pale, Bodi ya Mikopo iongeze nguvu pesa zirudi ili wanafunzi wengi zaidi wasomeshwe.

Mheshimiwa Mwenyekiti, katika kutoa mikopo pia turudi nyuma tuangalie zile program ambazo zamani tulikuwa tunawapa mikopo, kama vile madaktari, watu wa sayansi na mahesabu tusiache mtu pale kwa sababu hao ndiyo watakuja kutusaidia kujenga nchi yetu.

Mheshimiwa Mwenyekiti, kwa ujumla Wizara yetu imepata kiongozi bora sana, ni mchapa kazi, msikivu sana, mnyenyekevu, ana upendo na mshikamano wa hali juu sana kwa Wabunge wenzake, hivyo Profesa Mkenda tunampa maua yake katika majukumu yake. (Makofi)

Mheshimiwa Mwenyekiti, mchango wangu utajikita kwenye kuboresha viwango vya vyuo vikuu hapa nchini. Nianze kwa kusema kwamba lengo la mzazi au mlezi yeyote anapompeleka mtoto wake chuoni ni kuhakikisha kwamba anapata elimu bora, ujuzi, uzoefu na mwishoni anakuwa na mafanikio kwa kuajiriwa kwenye sekta binafsi, sekta za Serikali au kwa kuwa mjasiriamali kwa kujiajiri.

Mheshimiwa Mwenyekiti, ili hili lifanyike ni vema kabisa zile taasisi zote ambazo zimepewa dhamana ya kuwapa vijana wetu elimu zikawa zimekamilika kikamilifu. Pia, takwimu tulizonazo zinaonesha kwamba taasisi zetu nyingi hasa zile za Serikali na binafsi hapa nchini, hazijakamilika na zina upungufu wa hali ya juu, sitaki kurudia data alizotoa jana Dkt. Oscar Kikoyo, lakini alichosema ni ukweli na alitoa mfano wa Chuo Kikuu cha Dar es Salaam.
Mheshimiwa Mwenyekiti, kutokana na kutokukamilika kwa taasisi zetu hizi na kwamba kuna upungufu mkubwa sana wa wahadhiri, ufundishaji, utafiti na kutoa huduma kwa jamii umeathirika kwa kiwango kikubwa. Hii inathibitishwa na ukweli kwamba kuna ranking ambazo wenzetu kule duniani huwa wanafanya kutuangalia vyuo vyetu tukoje. Kwa hiyo, vyuo vyetu havifanyi vizuri kwenye ranking katika ukanda wa Kimataifa.

Mheshimiwa Mwenyekiti, nitatoa mfano hapa, katika vyuo 100 bora hapa Afrika, chuo cha kwanza bora ni University of Cape Town, ni cha kwanza Afrika na cha 328 duniani. Nitaruka, Chuo Kikuu cha Nairobi ambaye ni jirani yetu, ni cha saba Afrika na ni cha 855 duniani. UNISA - University of South Africa ambayo ni kama Open University ya hapa kwetu, ni cha kumi Afrika na ni cha 1,074 duniani. Jirani yetu Makerere University ni chuo cha 13 Afrika na 1,613 duniani. Chuo chetu pendwa kikubwa cha University of Dar es Salaam ni cha 37 Afrika na ni chuo cha 2,475 duniani. Chuo chetu cha SUA ni cha 86 Afrika na cha 4,244 duniani, Chuo cha Afya cha Muhimbili ni cha 95 na cha 4,642 duniani.

Mheshimiwa Mwenyekiti, uchambuzi niliofanya hawa ni weber metric ndiyo wamefanya hii evaluation na ndiyo huwa wana evaluate vyuo vyetu, imeonesha kwamba katika top ten vyuo 10 bora Afrika, saba vimetoka Afrika Kusini na kimoja kimetoka Afrika Mashariki ambacho ni Chuo Kikuu cha Nairobi. Kwa hiyo, angalau tunaringa East Africa tumewakilishwa na Chuo Kikuu cha Nairobi. Kwenye vyuo 100 bora duniani, 10 vimetoka East Africa, (saba vimetoka Kenya na Uganda na vitatu vya kwetu ambavyo ni UDSM, SUA na MUHAS) viko kwenye 100 bora.

Mheshimiwa Mwenyekiti, niwape angalizo kidogo ili tuelewane hapa tunapokwenda. University of Dar es Salaam ya kwetu ilianzishwa mwaka1961 na ilikuwa ni Campus ya Chuo Kikuu cha London. Mwaka 1963, University of Dar es Salaam wakarekebisha mambo tukawa na University of East Africa tukawa na vyuo vya Makerere, Dar es Salaam na Nairobi.

Mheshimiwa Mwenyekiti, kwa hiyo vilikuwa vinaendeshwa pamoja na vilipokuwa vinaendeshwa pamoja vilikuwa vinafanya vizuri kwa sababu mdhibiti alikuwa mmoja na vilikuwa vinafanya vizuri. Mwaka 1971, University of Dar es Salaam ilianzishwa kama Chuo Kikuu kinachojitegemea na kikawa kina campus nyingine Morogoro na kadhalika hapa nchini. Tangu wakati huo, tangu tutoke kule hatujawahi kuwa tunafanya vizuri sana.

Mheshimiwa Mwenyekiti, kwenye hii ranking unaona kabisa University of Nairobi ni ya 10, Makerere ni ya 13; hawako mbali sana bado wanaendelea kufanya vizuri, hatuwezi kuwalaumu. Kwenye ranking ya vyuo vya Afrika sisi ni wa 37, mwingine ni wa themanini na ngapi na wa 95. Hapa tunaona kwamba kuna vitu vimeshuka.

Mheshimiwa Mwenyekiti, baada ya kusema hilo, niishauri Serikali iwekeze kikamilifu kwenye uendeshaji wa vyuo vyetu vikuu, vipewe pesa ya kutosha ili wahitimu wa vyuo vyetu hivyo wanaotoka kule wawe bora na siyo bora tu wahitimu, hapana. Kwa kufanya hivyo tutakuwa tunatoa taswira ya wasomi wetu kwamba tuna-produce wasomi wa uhakika ambao watakapokwenda kwenye labor market mahali pengine popote watakuwa na ushindani wa uhakika. (Makofi)

Mheshimiwa Mwenyekiti, niseme tuna fursa nyingi kama walivyosema wenzangu. Tuna fursa za kupokea wanafunzi kutoka nchi ambazo haziongei Kiingereza; kwa mfano Rwanda huwa wanaleta wanafunzi huku Tanzania kusoma. Sasa Rwanda, Burundi, Mozambique na Sudan wanatuletea wanafunzi. Sasa tuboreshe ili wale jamaa wanapokuja hapa watoke na kitu siyo waone kwamba wamekuja kusoma hapa Tanzania hawajatoka na kitu. Kwa hiyo, napendekeza kabisa tuwe na mkakati wa kuhakikisha kwamba tunaboresha hivi vyuo ili wasomi wetu wawe wa uhakika. (Makofi)

Mheshimiwa Mwenyekiti, ushauri wangu kwa Serikali. Ushauri wa kwanza; tuwe na program ya kuwasomesha vijana wetu kuanzia assistant lecturers mpaka postdoc, tuwe na program nzuri ya kuwaendeleza vijana wetu. Niishukuru sana Wizara kwamba walitenga hela ya kutosha kusomesha wafanyakazi 189 na 207 wa PhD au 189 wa masters ambapo hapo 27 walikuwa ni wa vyuo binafsi; wamefanya vizuri. Sasa hili fungu liongezewe pesa ili tuboreshe hawa vijana tuwe na PhD za uhakika na wapelekwe nje wasisomeshwe hapa, tusifanye in breeding ya kuzalisha wataalam ambao Degree ya kwanza wamesoma SUA, ya pili SUA na ya tatu SUA; hii ni in breeding ya hali ya juu. Wapelekwe nje wakasome wapate uzoefu wa kimataifa. (Makofi)

Mheshimiwa Mwenyekiti, kwenye zile campus mpya ambazo tumefungua, nitatoa mfano wa Campus ya Musoma ya Mwalimu Nyerere. Tuliifungua mapema hatukupeleka walimu pale sasa walichelewa sana kudahili wanafunzi kwa sababu ilikuwa hamna walimu. Ushauri wangu; Serikali isifungue campus mpya hadi isomeshe vijana wa kutosha na kuwapeleka kule. Ukishakuwa na pool ya kufundisha ndiyo tupeleke wanafunzi otherwise tutakuwa tunafungua campus unamlipa VC, watu wote, watumishi wote na hakuna kitu kinachoendelea. Kwa hiyo tuhakikishe kwanza tumefungua, tumesomesha vijana kabla ya…

Mheshimiwa Mwenyekiti, naona umewasha. TCU wapambane, wahakiki ubora. Pale ambapo wanaona program haitolewi vizuri, basi wafungie zile program ambazo tunajua hazina walimu wa kutosha. (Makofi)

Mheshimiwa Mwenyekiti, mwisho kabisa, sekunde moja tu. Ile publication incentive ambayo wametoa ni kitu chema sana wamewapa watafiti 47. Naomba sasa wasimpe mtu binafsi zile pesa. Hizi hela ikiwezekana zipelekwe kwenye account ya chuo, mtu asiende kunywa bia na zile pesa. Zipelekwe kwenye account ya chuo huyu mtu azitumie hizo hela kufanya utafiti, kununua vifaa vya utafiti, kusomesha vijana wengine, kuhudhuria makongamano ili apate uzoefu wa kimataifa. (Makofi)

Mheshimiwa Mwenyekiti, baada ya kusema hayo, naunga mkono hoja. (Makofi)