Makadirio ya Mapato na Matumizi ya Wizara ya Ardhi, Nyumba na Maendeleo ya Makazi kwa Mwaka wa Fedha 2024/2025

WAZIRI WA ARDHI, NYUMBA NA MAENDELEO YA MAKAZI: Mheshimiwa Spika, ninaomba nikushukuru wewe kwa kunipa nafasi ya kuja hapa kuhitimisha hoja yangu, lakini niruhusu niwashukuru kidhati Waheshimiwa Wabunge kwa michango yao mizuri sana, ninawashukuru sana. (Makofi)

Mheshimiwa Spika, jumla ya Wabunge 45 wamechangia, Wabunge 40 wamechangia hapa Bungeni na Wabunge watano kwa maandishi. (Makofi)

Mheshimiwa Spika, ninaomba uniruhusu nitumie fursa hii kumshukuru kidhati Mheshimiwa Dkt. Samia Suluhu Hassan, Rais wa Jamhuri ya Muungano wa Tanzania kwa kuniamini nimsaidie kazi. Ninamwahidi nitafanya kazi kwa uaminifu na kwa moyo na kwa nguvu zangu zote na nitaishi kiapo changu wakati wote kumshauri kwa hekima na uaminifu. Ninamshukuru kwa maagizo na maelekezo na miongozo anayotupatia Wizara ya Ardhi, hasa falsafa yake ya 4Rs na sisi tumejikita zaidi kwenye zile R mbili za mwisho za Reforms and Rebuilding. (Makofi)

Mheshimiwa Spika, niruhusu nimshukuru Mheshimiwa Makamu wa Rais wa Jamhuri ya Muungano wa Tanzania, Mheshimiwa Dkt. Philip Isdor Mpango kwa miongozo yake anayoendelea kutupatia na usimamizi. Ninaomba tena unipe fursa nimshukuru Mheshimiwa Waziri Mkuu wa Jamhuri ya Muungano wa Tanzania, Mheshimiwa Kassim Majaliwa Majaliwa, Mheshimiwa Naibu Waziri Mkuu, Mheshimiwa Dkt. Doto Mashaka Biteko kwa miongozo na usimamizi wao. (Makofi)

Mheshimiwa Spika, ninaomba nitumie fursa hii kuishukuru Kamati ya Kudumu ya Bunge ya Ardhi, Maliasili na Utalii. Kipekee ninamshukuru Mheshimiwa Mwenyekiti, Mheshimiwa Timotheo Mnzava (Mbunge), Mheshimiwa Makamu Mwenyekiti, Mheshimiwa Najma Murtaza Giga na Wajumbe wote. Tunawashukuru sana kwa usimamizi wao, ushauri na maelekezo yao. Ninahakika tutazingatia katika utendaji wa kazi zetu. (Makofi)

Mheshimiwa Spika, Bunge lako mwaka 1995 lilitunga Sheria, Sura Na. 398, Sheria hii imeainisha, kiongozi ni kiongozi mwenyewe, mke au mume wake na watoto chini ya miaka 18. Niruhusu nitumie fursa hii kuishukuru sana familia yangu hasa mke wangu Bi. Mariam Bakar Silaa kwa matunzo yake. Kazi hii inachukua muda mrefu, kule nyumbani hatuonekani, bibi huyu wa Kitanga hodari. Malezi ya mtoto simba yako vizuri, utulivu wa Waziri uko vizuri, mambo ya huduma zote yako sawa. (Makofi)

Mheshimiwa Spika, kazi ya ardhi ni ngumu, utoke kwenye mgogoro wa ardhi usiku saa tano ukutane na mgogoro wa mwanamke nyumbani, utatembea unaongea mwenyewe kama chizi. Ninaomba nitumie fursa hii kumshukuru sana na Mwenyezi Mungu amjalie na aendelee kuniombea dua njema. (kicheko/Makofi)

Mheshimiwa Spika, ninakishukuru Chama changu Cha Mapinduzi, kwani kimenilea toka ngazi ya tawi, Jumuiya ya Umoja wa Vijana, leo nimesimama hapa kama zao la chama hiki. Ninaomba nitumie fursa hii niwashukuru wapigakura wangu wa Jimbo la Ukonga na leo baadhi yao wako hapa, kwa kunivumilia katika kipindi ambacho ninatumikia Serikali na kuendelea kuniunga mkono kule jimboni. (Makofi)

Mheshimiwa Spika, ninampongeza Katibu wangu Ndugu Ayubu Msalika na wenzake pale kwenye ofisi ya jimbo kwa kazi kubwa anayoifanya ya kuendelea kuwahudumia wananchi.

Mheshimiwa Spika, kipekee ninaomba nikupongeze wewe binafsi, kwanza kwa kuchaguliwa kuwa Rais wa Mabunge ya IPU. Uchaguzi wako mimi sikupata shaka, sisi tunaofahamu sifa zako tulijua unastahili na unafanya vizuri, Mwenyezi Mungu akubariki sana. Aidha, ninaendelea kukupongeza wewe pamoja na Mheshimiwa Mussa Azzan Zungu, Naibu Spika wa Bunge la Jamhuri ya Muungano wa Tanzania, kwa kuendelea kuongoza na kusimamia kwa umahiri shughuli za Bunge. (Makofi)

Mheshimiwa Spika, vilevile, ninawapongeza Mheshimiwa Dkt. Joseph Kizito Mhagama na Mheshimiwa Deodatus Phillip Mwanyika, kwa kuteuliwa kuwa Wenyeviti wa Bunge. Tunawaombea Mungu aendelee kuwasimamia katika kazi zao. (Makofi)

Mheshimiwa Spika, Wabunge wengi waliochangia wamenipongeza. Upo msemo wa Kiswahili unasema; “Usimsifie mwenye mbio, msifie anayemkimbiza.” Kazi tunazofanya Wizarani sifanyi peke yangu, ipo timu pale Wizarani, ninaomba nitumie fursa hii, kwanza kumshukuru na kumpongeza Mheshimiwa Geophrey Mizengo Pinda, Naibu Waziri wa Ardhi na Mbunge wa Kavuu. Ninatumia fursa hii vivevile kumpa pole kwa kupoteza wananchi wake saba. (Makofi)

Mheshimiwa Spika, unaweza ukamwona Mheshimiwa Pinda ni mkimya, kwanza amepita jeshini na wewe unafahamu ndiyo Mjeshi wa Bunge hili, lakini la pili, ana uzoefu mkubwa wa utumishi wa umma. Pale Wizarani anatusaidia sana hasa sisi katika kuona jinsi gani ya kuenenda. (Makofi)

Mheshimiwa Spika, ninamshukuru Engineer Anthony Sanga, Katibu Mkuu wa Wizara ya Ardhi, Nyumba na Maendeleo ya Makazi. Pale Wizarani tunamwita Baba Paroko, Mtendaji huyu ana sifa zote za utendaji wa umma. Ni mtu mpole, msikivu na Waheshimiwa Wabunge wengi hapa ni mashahidi jinsi anavyoendesha Wizara yetu ya Ardhi. (Makofi)

Mheshimiwa Spika, ninamshukurui Bi. Lucy Kabyemela, Naibu Katibu Mkuu ambaye pale kwetu kwenye Uongozi wa Wizara ndiyo practitioner wa Wizara. Amekuwa akitushauri na kutusaidia vizuri na amekuwa kiungo kizuri baina yetu sisi viongozi wakuu wa Wizara na watumishi wenzake. (Makofi)

Mheshimiwa Spika, Ndugu Nathaniel M. Nhonge, Kamishna; Evelyne Mugasha, Chief Valuer; Mkurugenzi wa Upimaji na Ramani na watendaji wote wa Menejimenti, lakini watumishi wote wa Ardhi ngazi za mikoa na wilaya ambao wanatekeleza majukumu yao ya kila siku, tunawashukuru sana. (Makofi)

Mheshimiwa Spika, ninawashukuru viongozi wa dini hasa kiongozi wangu wa kiroho Baba Askofu Alex Gehaz Malasusa kwa malezi ya kiroho. Ninawashukuru pia viongozi jimboni, Ijumaa walikuja hapa Mashekhe na leo amekuja Prophet Nicholaus Suguye, yuko hapa katikati yetu, wameendelea kutuombea na kutusaidia kiroho. Tunaendelea kuwaomba waombee Taifa letu, wamwombee Rais wetu na waendelee kutuombea. (Makofi)

Mheshimiwa Spika, nimejifunza mengi kwa marehemu baba yangu Captain William John Silaa lakini nitasema mambo mawili. Baba yangu alinifundisha mambo mengi, lakini makubwa mawili; la kwanza ni kuheshimu kazi. Wale waliowahi kufanya kazi na mzee yule Mheshimiwa Tabasamu anafahamu, alikuwa ni mtu mwenye kuheshimu kazi. (Makofi)

Mheshimiwa Spika, la pili, alinifundisha ukiamka asubuhi lazima uandike to-do list, uandike orodha ya shughuli utakazozifanya na jioni ufanye tathmini ya yale uliyoyafanya, ni yapi umefanikiwa na ni yapi hujafanikiwa ili uyahamishie siku nyingine. (Makofi)

Mheshimiwa Spika, mafunzo hayo yamenifanya na mimi nije na miongozo mitano ambayo nimewapa watendaji wa Wizara wawe wanayazingatia katika utendaji wao wa kazi. La kwanza ni sense of urgency, lazima tunavyofanya kazi ya umma tuweke seriousness na kuwa na uharaka wakati wote kwa sababu wananchi tunaowahudumia wanahitaji matokeo ya kwenda kufanya shughuli zao. (Makofi)

Mheshimiwa Spika, msingi wa pili ni sense of care, lazima tuwajali Watanzania, lazima tuwahudumie kwa upendo, lazima tuwajibu kama sisi tukijibiwa hivyo tutajisikiaje ndani ya mioyo yetu. Ndiyo maana pale Wizarani nimekataza kuacha kusaidia Watanzania na tuanze kuwahudumia kwa sababu ni haki yao kupata huduma kwenye Serikali yao. (Makofi)

Mheshimiwa Spika, la tatu ni discipline (nidhamu), lazima tukisema saa mbili ni saa mbili, lazima tukisema saa nne ni saa nne, lazima tuheshimu watu na lazima tuheshimiane. (Makofi)

Mheshimiwa Spika, la nne ni attentiveness, lazima tuwe tunasikiliza na kuelewa, siyo unaambiwa kitu leo unamwambia mwananchi akija kesho hukumbuki alikwambia nini. Lazima uzingatie; pale Wizarani tuna wataalamu, sisi ni viongozi, ukimsikiliza mwananchi msikilize kwa makini, umwelewe ili uweze kumtatulia shida yake.

Mheshimiwa Spika, la tano ni result orientation, lazima tuwe na majawabu ya matatizo ya Watanzania. Hatuwezi kuwa watu ambao tumekaa na majibu, aliniambia Mheshimiwa Yahya Nawanda, ninafikiri Mkuu wa Mkoa wa Simiyu rafiki yangu; tuwe na majawabu, majibu ni njoo kesho, majibu nashughulikia, majawabu Mheshimiwa Janejelly ni shahidi, tumeweka kliniki pale ya Bunge, amepata hati zake tano, nyingine alikuwa anashughulikia kuanzia 2010, amezipata hapa leo, alikosa tu muda wa kuchangia. Lazima tuwe na majawabu, ndiyo ile to do list aliyonifundisha baba yangu, uweke malengo yako, uweke matokeo. (Makofi)

Mheshimiwa Spika, haya matano yanatumika kwenye corporate world, humu kwenye Serikali tumeongeza la sita la integrity, lazima tufanye kazi yetu kwa uadilifu. Maneno matakatifu ya Mungu, kutoka kitabu cha Kutoka, mlango wa 23, mstari wa nane, neno la Mungu linasema: “Kwani hiyo rushwa hupofusha macho hao waonao na kuyapotoa maneno ya wenye haki.” Ukifanya kazi hii hasa ya ardhi, sina nia ya ku-discourage sector nyingine, ukifanya bila integrity utapofuka macho na ukipofuka macho maneno ya wenye haki utayapotoa, utajikuta unayoyasikia wewe huwezi kupata tena ule uwezo wa kusikia kwani macho yako yamepofushwa. (Makofi)

Mheshimiwa Spika, nilithibitishie Bunge lako, tumedhamiria kufanya kazi. Wizara ya Ardhi tumedhamiria kufanya kazi, Waheshimiwa Wabunge hapa wamesema wengi kwamba ardhi ni rasilimali muhimu sana, kilimo kinafanyika kwenye ardhi, mifugo kwenye ardhi, maliasili ni ardhi, maji na vyanzo vyake ni ardhi, mazingira ni ardhi, madini ni ardhi, miundombinu na nishati zote zinapita kwenye ardhi. Waheshimiwa Wabunge wameshauri sana kwamba Wizara hii ni sekta mtambuka na tufanye kazi kwa kushirikiana. (Makofi)

Mheshimiwa Spika, nilithibitishie Bunge lako Tukufu tunashirikiana sana ndani ya Serikali, Wizara zote zinazohusiana na ardhi tunashirikiana na kama mlisikiliza hotuba ya Mheshimiwa Bashe hapa, ndani ya bajeti ya Kilimo ametenga shilingi bilioni tano kwa ajili ya upimaji wa ardhi za mashamba na tutaendelea kufanya kazi kwa karibu na Mheshimiwa Abdallah Ulega, Waziri wa Mifugo, Mheshimiwa Antony Mavunde, Waziri wa Madini, Mheshimiwa Angellah Kairuki na Mawaziri wengine wote tukiratibiwa vizuri sana na Mheshimiwa Waziri Mkuu wetu Kassim Majaliwa Majaliwa. (Makofi)

Mheshimiwa Spika, Mheshimiwa Condester Michael Sichalwe, ametukumbusha maneno ya msingi sana ambayo Baba wa Taifa aliyasema mwaka 1958 ni maneno marefu sina haja yakuyarudia lakini yapo kwenye Hansard. Baada ya uhuru, Mwalimu Nyerere aliamua kidhati kabisa kuondosha umiliki wa ardhi kwa utaratibu wa free hold, akaleta umiliki wa ardhi kwa utaratibu wa lease hold mwaka 1963 lakini kama haitoshi mwaka 1969 akaweka utaratibu wa rights of occupancy. (Makofi)

Mheshimiwa Spika, naomba kuliarifu Bunge lako bado misingi aliyotuwekea Baba wa Taifa, Mwalimu Julius Kambarage Nyerere ipo pale pale. Ardhi yetu yote nchi hii kilometa za mraba 948,132 zinamilikiwa kwa pamoja na umma wote wa Watanzania milioni 61.7 na wale wenzangu na mimi tunapata haki ya ku-occupy rights of occupancy. Tunapata haki ya ku-occupy ardhi ambayo inamilikiwa na Watanzania wote na mdhamini wa ardhi hii ni Mheshimiwa Rais wa Jamhuri ya Muungano wa Tanzania. (Makofi)

Mheshimiwa Spika, ardhi yetu imegawanyika kwenye makundi matatu, alisema Mheshimiwa Olelekaita akichangia, ipo ardhi ya jumla kwa sasa ni 10%, ipo ardhi ya vijiji kwa sasa ni 57% na ipo ardhi ya hifadhi na sasa ni 33%. Bunge hili limetunga sheria 13 ambazo zinasimamia sekta ya ardhi. Kwa kuwa wote tunaotumia ardhi, tunatumia ardhi ya Watanzania ndiyo maana tunapaswa kulipia Kodi ya Pango la Ardhi. Kodi hii tunawalipa Watanzania, kodi hii tunawalipa wamiliki wa ardhi kwa sisi kutupangisha kuitumia.

Mheshimiwa Spika, nilisema kwenye hotuba yangu, tumeanzisha kampeni ya ulipaji wa Kodi ya Ardhi. Yupo Mbunge amechangia leo aliomba sana tukianza oparesheni tuanze na watu wakubwa wakubwa tusianze na watu wadogo. Kampeni hii imeitikiwa vizuri sana, wakati nakuja ku wind up hoja yangu hapa nimeletewa orodha ya viongozi.

Mheshimiwa Spika, nikupongeze umelipia kodi ya pango la ardhi, ungeniweka katika wakati mgumu sana tunapoanza zoezi. Nikuthibitishie Wabunge wa Bunge lako mpaka leo ninavyozungumza na muda bado upo, 96% wamelipia Kodi ya Pango la Ardhi. Niwaombe Waheshimiwa Wabunge ambao hawajalipa, walipie Kodi ya Pango la Ardhi, hawanilipi mimi wala hawalipi Wizara ya Ardhi, wanawalipa Watanzania ambao ndiyo wamiliki wa kodi ya ardhi na fedha hii wataitumia kwenye huduma zao za jamii ambazo zipo majimboni mwenu. (Makofi)
Mheshimiwa Spika, mdogo wangu Diamond Platnumz alikuwa amesafiri na alijua nimepania kuanza na yeye, leo ameenda kulipa kodi zake za pango la ardhi. Maana niliwaelekeza wataalamu wangu tukianza tuanze kama Bunge lilivyoshauri, tuanze na wale watu ambao jamii inawaangalia ili watu wajue kwamba sheria ni msumeno. Nitumie Bunge lako Tukufu kuwaomba wananchi wa Tanzania kulipa Kodi ya Pango la Ardhi, kuwalipa Watanzania ambao ndiyo wamiliki wa ardhi yao. (Makofi)

Mheshimiwa Spika, Waheshimiwa Wabunge wamechangia kwenye maeneo mengi na yote ni muhimu, nitaanza na yale ya jumla na baadaye nitaenda kwenye yale maeneo moja moja. Maelekezo ya Mheshimiwa Rais wa Jamhuri ya Muungano wa Tanzania, Mheshimiwa Dkt. Samia Suluhu Hassan, ametupa maelekezo twende tukatende haki ya Watanzania kwenye ardhi. Naomba nimnukuu Mheshimiwa Rais, alituelekeza; “Simamieni haki za watu kwenye ardhi ndiyo msingi wa kila kitu, ardhi ndiyo utajiri wa wananchi na kila kitu ni ardhi.” Hayo ni maneno ya Mheshimiwa Rais, Dkt. Samia Suluhu Hassan. (Makofi)

Mheshimiwa Spika, jambo la haki ni jambo la Mwenyezi Mungu, maandiko matakatifu kutoka Kitabu cha Yeremia, mlango wa 22, mstari wa tatu, neno la Mungu linatueleza; “Bwana asema hivi, fanyeni hukumu na haki, mwokoeni mkononi mwa mdhulumu yeye aliyeibiwa.” Kitabu cha Isaya, mlango wa 32, mstari wa 17 kinasema; “Matunda ya haki yatakuwa amani na matokeo ya haki yatakuwa utulivu na matumaini milele.” (Makofi)

Mheshimiwa Spika, maelekezo ya Dkt. Samia Suluhu Hassan ya kwenda kuwatendea Watanzania haki yanalenga kuingiza matumaini kwenye mioyo ya Watanzania, yanalenga kudumisha amani na utulivu kwenye Taifa letu hasa kwenye rasilimali hii muhimu ya haki. Kila siku asubuhi tukiingia hapa Bungeni tunaomba dua kwa Mwenyezi Mungu na kwenye dua lile yapo maneno yanasema; “Ee Mwenyezi Mungu Mtukufu, Muumba wa Mbingu na Dunia, umeweka katika dunia Serikali za wanadamu na Mabunge ya Mataifa ili haki yako itendeke.” Suala la haki ni suala la Kimungu na Serikali inapaswa kusimamia haki za watu na Bunge hili linapaswa kusimamia haki za watu. (Makofi)

Mheshimiwa Spika, niwapongeze Waheshimiwa Wabunge wote waliochangia, wote wamezungumza haki ya wananchi wao, haki za mipaka, haki za vijiji, haki za wakulima, haki za wafugaji na haki za mijini. Niahidi katika kipindi chote nitakachotumika kwenye Wizara hii nitasimamia haki bila kumwonea mtu yeyote na tutafanya hivyo kwa maelekezo ya Mheshimiwa Rais, Dkt. Samia Suluhu Hassan lakini kwa maelekezo ya Mwenyezi Mungu ambaye si tu tutaishi hapa duniani lakini mbele za haki tutaenda kukuta hesabu yetu. (Makofi)

Mheshimiwa Spika, kazi kubwa imefanyika kwenye sekta ya ardhi, Serikali imefanya kazi kubwa, nimeeleza hatua mbalimbali toka kipindi cha uhuru wa nchi yetu, hatua za Baba wa Taifa, Serikali ya Mwalimu Julius Kambarage Nyerere, nimeeleza hatua na wengi hapa wamechangia. Serikali za Hayati Alhaji Ali Hassan Mwinyi ambaye ndiyo baba wa mageuzi ya kiuchumi na kisiasa nchini kwetu. Yeye ndiyo aliyeleta Sera ya Ardhi na imechangiwa vizuri hapa leo. Serikali ya Mzee Benjamini William Mkapa, ndiyo iliyokuja na Sheria ya Ardhi Namba Nne na Namba Tano. Serikali ya Mheshimiwa Dkt. Jakaya Mrisho Kikwete, Serikali ya Dkt. John Pombe Magufuli na sasa Serikali ya Awamu ya Sita. (Makofi)

Mheshimiwa Spika, bado kuna matatizo lazima tukiri. Ipo migogoro, migogoro ya mipaka, migogoro ya mirathi, migogoro ya dhuluma, migogoro ya uvamizi, wapo watu wenye nguvu wanavamia wanyonge, lakini wakati mwingine wapo hata wananchi na wenyewe wanavamia maeneo mbalimbali yaliyopimwa. Ipo migogoro inayosababishwa na viongozi, Wenyeviti wa Mitaa, Wenyeviti wa Vijiji na viongozi wengine wa kisiasa. Limezungumzwa hapa suala la double allocation, ipo migogoro inayosababishwa na watumishi wa sekta ya ardhi. Wapo watumishi wengi sana waadilifu, wengi sana waadilifu lakini lazima tukiri wapo watumishi wachache ambao nao wanasababisha migogoro. (Makofi)

Mheshimiwa Spika, Mheshimiwa Conchesta alieleza vizuri hapa na Mheshimiwa Chumi ameelezea historia ya hapa Dodoma. Zipo historia za utawala wa ardhi hapa Dodoma toka enzi ya CDA na sasa halmashauri ya Jiji. Mheshimiwa Rwamlaza amezungumza hapa, lakini naomba kusema, matatizo aliyoyapata yeye na Mheshimiwa Agnesta, hapa Halmashauri ya Jiji la Dodoma amewasemea wengi humu ndani. (Makofi)

Mheshimiwa Spika, huwezi kuamini, sasa umekaa kwenye kiti, wewe mwenyewe ni mhanga wa vitendo vya baadhi ya watumishi wa Jiji la Dodoma kwenye sekta ya ardhi. Yupo Mheshimiwa Waziri mmoja hapa na yeye ni muhanga, wapo Manaibu Waziri sita nao ni wahanga, wapo Wabunge zaidi ya 30 nina taarifa na wenyewe wamepata madhara. Mheshimiwa Waziri Mkuu aliunda Tume, Tume ya kuchunguza utendaji wa sekta ya ardhi na Mheshimiwa Waziri Mkuu alitupa maagizo Wizara ya Ardhi, twende tukatafute njia bora zaidi ya kufanya land administration kwenye Jiji la Dodoma ambalo ndiyo Makao Makuu ya Nchi yetu. (Makofi)

Mheshimiwa Spika, naomba kuliarifu Bunge lako Tukufu inatosha, wananchi wengi wanapata madhara, mtu anapewa kiwanja leo anaanza kulipia akija mtu akikipenda anapewa invoice ya siku za nyuma, analipishwa hicho kiwanja, yule mwananchi akija anakuta mwingine ametengenezewa hati. Tumeamua rasmi ndani ya Wizara kufunga masjala ya ardhi pale kwenye Halmashauri ya Jiji la Dodoma.

Mheshimiwa Spika, pale Dar es Salaam tulichelewa, vitendo vya double allocation vilitokea sana Dar es Salaam na mpaka leo tunaishi navyo, lakini mwaka 2018 Waziri wa Ardhi Mheshimiwa William Vangimembe Lukuvi, ambaye bado ni Mwalimu wetu sisi alifunga pale Masjala ya Halmashauri ya Jiji. Leo tunafanya administration ya ardhi pale Ofisi ya Kamishna Msaidizi na shida zote zimepungua. Waheshimiwa Wabunge wameona mfumo tulioufunga Dar es Salaam, leo wapo hapa Dodoma na wamepata hati zenu hapa kwenye Viwanja vya Bunge. (Makofi)

Mheshimiwa Spika, kesho asubuhi saa moja Katibu Mkuu namwelekeza, tutaamkia pale Ofisi ya Kamishna Msaidizi wa Ardhi Mkoa wa Dodoma na watumishi wote wanaohudumu kwenye Wizara hii ya Ardhi pale Halmashauri ya Jiji kufikia saa moja na nusu muwe mmeripoti kwa Kamishna Msaidizi wa Ardhi Mkoa wa Dodoma. Hapa Dodoma tutakuwa na Masijala moja, Halmashauri ya Jiji kwa mujibu wa Sheria za Mipango Miji itabaki na mamlaka yake kama planning authority na sisi Wizara tutaisaidia kutekeleza majukumu yake lakini land administration itafanywa kwenye Masjala moja na tutaanzisha uchunguzi wa kuhakikisha wale wote waliyoathirika wanapata nafuu ya athari zao ili kero hii iweze kwisha. (Makofi)

Mheshimiwa Spika, tumejipanga Wizarani, tunayo mikakati ya muda mfupi, tunayo mikakati ya muda wa kati na tunayo mikakati ya muda mrefu. Mikakati ya muda mfupi ndiyo kliniki za ardhi tunazozifanya maeneo mbalimbali. Mheshimiwa Dkt. Mollel angesimama hapa angesema na nyinyi ni mashahidi, kliniki za afya zinafanyika kwenye magonjwa ambayo yamezidi, magonjwa madogo madogo kama homa na nini unaenda kwenye hospitali ya kawaida, lakini magonjwa ya moyo, magonjwa ya sukari yanawekewa kliniki maalum. Sasa kazi ya migogoro ya ardhi imekithiri na ndiyo maana tumekuja na kliniki za ardhi. Kwa hiyo tutaendelea na kliniki hizi kama mikakati ya muda mfupi.

Mheshimiwa Spika, dhuluma na matapeli kwenye ardhi wamekithiri na lazima twende tukawasikilize wananchi wetu, lazima twende tukawasikilize tuwatatulie matatizo yao. Alichangia hapa Mheshimiwa Kunambi na akaelezea Mhimili wa Mahakama, Katiba inavyotaka kufanya kazi ya kusimamia haki. Nikuthibitishie Serikali inayoongozwa na Mheshimiwa Dkt. Samia Suluhu Hassan, inaheshimu Katiba na inaheshimu Mahakama. Serikali hii, Bunge hili la kwako na Mahakama kote kuna binadamu na hakuna binadamu aliyekamilika. Hata mimi Waziri wa Ardhi kuna wakati nitafanya maamuzi mtu mwingine ana haki ya kuyaangalia akasema maamuzi haya Mheshimiwa Waziri, hayakuwa sahihi. Mahakama yetu inafanya kazi nzuri sana, sana. (Makofi)

Mheshimiwa Spika, pale Kariakoo, Mtaa wa Kongo kuna kesi maarufu ya familia ya Pazi imekwisha na wamepata haki yao na mliona tumeenda kuwakabidhi jengo lao lakini kesi ile imechukua miaka 26. Miaka 26 familia ile inapambana kupata haki yake ambayo hata Waheshimiwa Wabunge hapa ambao hawajasoma sheria ukiwaonesha shauri lile watakwambia haki yao wangeiona miaka 26 iliyopita. (Makofi)

Mheshimiwa Spika, wewe ni daktari wa sheria, civil procedure code inatuelekeza kwenye order forty-three rule namba mbili, kwamba maombi yote Mahakamani yatawasilishwa kwa chamber summons na affidavit. Haya hapa Mheshimiwa Mbunge umsimamishe akuandikie chamber summons na affidavit, hivi ile familia ya Mwananyamala waliyoiona kwenye kipindi cha Maimartha cha ICU kuna mtu pale wa kuandika chamber summons na affidavit? Inabidi atafute wakili. Mawakili nao ni binadamu, wapo Mawakili wenzetu wengi waadilifu wanaofanya kazi nzuri ya kutetea wateja wao, lakini wapo mawakili wanaoingiza wateja wao kwenye matatizo na kukosa haki zao. (Makofi)

Mheshimiwa Spika, there is a legal maxim inasema; “those who come into justice, should come with clean hands.” Leo Mheshimiwa Kanyasu amesema hapa, sheria inataka watu wanaokwenda Mahakamani kutafuta haki waende na mikono misafi, lakini wapo matapeli wanaoghushi nyaraka, wanafungua mashauri. Amesema hapa Mheshimiwa Kanyasu yupo mtu anachukua ramani ya kughushi anapeleka Mahakamani na anaipelekea Mahakama hii inayotenda haki impe haki kwa kutegemea nyaraka zile ambazo siyo sahihi na yule mwananchi mnyonge anayeenda kumpora haki yake hana taarifa kuna kesi, hana uwezo wa kujitetea. Tutasimamia haki za wananchi wetu. (Makofi)

Mheshimiwa Spika, Civil Procedure Code Order 37 inaelezea vigezo vya kutoa interlocutory orders na inaelezea vizuri kabisa, Waheshimiwa Wabunge wanapata fursa ya kwenda kusoma lakini tumeona watu wenye nguvu wanaenda na ile interlocutory orders inasababu zake kubwa kupunguza hasara mtu asivunjiwe nyumba, mnada usifanyike na imesema pale kwamba Serikali haitazuiwa kutekeleza majukumu yake lakini watu wenye nguvu, wenye ufundi wa kisheria wakati mwingine wanakwenda Mahakamani kuzuia haki ya mwananchi mwenye nyaraka halali kabisa za umiliki wa ardhi ili asipate haki yake. (Makofi)

Mheshimiwa Spika, tutasimamia haki na tupo tayari wakati mwingine kutofautiana na baadhi ya maamuzi kwa sababu tunasimamia haki bila kumwonea mtu yeyote. Kuna kesi moja imefanyika pale Dar es Salaam, yupo tapeli mmoja wa ardhi alichukua hati ya Mzee mmoja anaitwa Mwinyimvua pale Mbezi Beach, amekaa na ile hati zaidi ya miaka 10, yule mzee amepambania hati yake mpaka amefariki dunia. Wamebaki warithi wake (wanaye) wanapambania hati yao, akaja kwetu, tukampatia notice yule tapeli hakurejesha hati. Tukawapatia wale warithi duplicate title wakaendelea wakapata wateja wao wakawauzia, yule tapeli akaenda Mahakamani kufungua shauri.

Mheshimiwa Spika, Jaji aliyesikiliza kesi ile mwaka 2015, ndiyo aliyekuwa Wakili ali-attest document za Mzee Mwinyimvua kwenda kuvunja nguvu ya Kisheria Power of Attorney ya tapeli yule aliyefanya kwa forgery na akakutwa na forensic ya Jeshi la Polisi kwamba ame-forge na akapelekwa Mahakamani na huyo huyo tapeli akashinda na ame-forge nyaraka. [Maneno Haya Siyo Sehemu ya Taarifa Rasmi za Bunge]

Mheshimiwa Spika, Jaji aliyekuwa Wakili aliye-attest nyaraka za Mzee Mwinyimvua kwenda kuondoa utapeli ule, kaja kuwa Jaji anasikiliza kesi ya tapeli anataka kwenda kuwaonea wale yatima, wale warithi wa yule mzee marehemu wa watu. [Maneno Haya Siyo Sehemu ya Taarifa Rasmi za Bunge]

Mheshimiwa Spika, tumeshafungua mimi binafsi maana mwisho ameanza kuwaita watumishi wa ardhi ambao Sheria na Mwanasheria Mkuu wa Serikali yupo hapa, inataka mtumiShi wa Serikali akifanya kazi, afanye kazi kwa kuitetea Serikali na atatetewa na Mwanasheria Mkuu wa Serikali. Jaji anaita watumishi kwa majina yao anawa-harass wale watumishi.

Mheshimiwa Spika, hii vita nimeinunua mimi mwenyewe, nimeandika barua kwa Waziri wa Katiba na Sheria, hakuna mtu nchi hii yupo juu ya Sheria. Majaji nao wanayo kanuni zao za maadili tunataka tuone kama kilichofanyika ndiyo maadili ya utaratibu wa sheria. (Makofi)

Mheshimiwa Spika, nimpongeze Mheshimiwa Waziri Mkuu, alikuja kutufungulia kliniki ya ardhi na alitoa maelekezo kupitia Mheshimiwa Jenista Mhagama, kwamba masuala ya utapeli wa ardhi una jinai ndani yake. Ambacho tumefanya marekebisho kwenye Sera ya Ardhi ni pale tu kuongeza ile trespass of land kuja kuwa criminal.

Mheshimiwa Spika, Penal Code, Sura ya 60, ukisoma Kifungu cha 333 forgery (kughushi nyaraka) ni kosa la jinai. Ukisoma Kifungu cha 302 kujipatia pesa kwa njia ya udanganyifu false pretense ni kosa la jinai. (Makofi)

Mheshimiwa Spika, tunamshukuru Mheshimiwa Waziri Mkuu, kwa maelekezo yake, lakini tunamshukuru sana Inspekta Jenerali wa Polisi, Camillus Wambura, anaunga mkono jitihada hizi, mmeona matapeli papa pale Dar es Salaam, wameanza kwenda mbele ya vyombo vya sheria, hatutachoka mpaka haki za wananchi zipatikane. (Makofi)

Mheshimiwa Spika, Bunge hili limetunga Sheria Sura 113, moja ya njia za kupata ardhi haikuorodheshwa kwenye Sheria ile ambayo Bunge hili Tukufu limetunga kwamba, unaweza kupata ardhi kwa kupata ex-parte judgment ya nyaraka za kughushi eti ukaleta kwa Msajili wa Hati ukapata ardhi, tutaendelea kufanya kazi ndani ya Serikali na kushirikiana na wenzetu wa Mhimili wa Mahakama kuhakikisha wananchi wanapata haki zao, nilitaarifu Bunge lako kwamba tutaendelea na kliniki hizi mpaka ugonjwa huu wa migogoro ya ardhi utapopungua na kwisha kabisa kwa maelekezo ya Mheshimiwa Dkt. Samia Suluhu Hassan. (Makofi)

Mheshimiwa Spika, tunaendelea kuwashukuru na kuwapongeza Waheshimiwa Wakuu wa Mikoa, Waheshimiwa Wakuu wa Wilaya, tunaendelea kuwaomba waendelee kutekeleza maagizo ya Mheshimiwa Rais, waendelee kushirikiana na Makamishna Wasaidizi wa Ardhi wa Mikoa yote ya Tanzania Bara na waendelee kushirikiana na Maafisa Maendeleo ya Ardhi wa Wilaya zote kufanya kliniki.

Mheshimiwa Spika, Wizara wa Ardhi, tutaendelea na ile kliniki kubwa ambayo sisi Viongozi wa Wizara wenyewe tunahudhuria, safari hii tulikuwa tumefanya kidogo yale waliyokuwa wanayaona Mheshimiwa Cosato, itabidi aongeze bundle ile ilikuwa ni 10% tu anayoiona, tulikuwa tunaogopa kidogo tunaweza kuja hapa kwa Wawakilishi wa Watanzania labda wamelipokea vibaya. Pongezi zao zimetuongezea nguvu kwamba, wanayoyasema ni pongezi za Watanzania, tunaenda kuongeza kasi na sasa kliniki hii itaenda kila mahali. (Makofi)

Mheshimiwa Spika, kliniki hii sasa itakuwa ni kliniki rasmi na itajulikana kama Samia Ardhi Clinic, tutakwenda, Waziri atakwenda, Naibu Waziri atakwenda, tutakwenda kusikiliza Watanzania na tutakwenda kuwafuta machozi Watanzania wote waliodhulumiwa. (Makofi)

Mheshimiwa Spika, wito wangu ni kwa Mtanzania yeyote ambaye anajua amemdhulumu mtu ardhi, mtu ana hati yake wewe umeingia tu kwa sababu una nguvu, arejeshe mapema kabla hatujaja. Tutakuja na niwathibitishie kampeni hii ni maelekezo ya Mheshimiwa Rais, tutakuja. (Makofi)

Mheshimiwa Spika, kuna maeneo tukiri tumekosea wapo watu tumefanya kazi hii in camera hamjayaona na wapo watu tumewaagiza kistaarabu wengi wao wametoka wametusema, wameona kama hatujawatendea haki, safari hii tutaenda kufanya kama yale mengine wanayoyaona. Tutaenda na kipira wa mung’anda wataenda mung’anda hatua za kisheria zitachukuliwa kila mtu atapata haki yake, wale wote wenye jinai Sheria itachukua mkondo wake. (Makofi)

Mheshimiwa Spika, alisema hapa Mheshimiwa Kanyasu, kliniki hii vilevile ni elimu, ni darasa kwa watumishi wetu wa ngazi za Mikoa na ngazi za Wilaya ili yale tunayoyafanya Viongozi Wakuu wa Wizara, tukiondoka na wao waendelee kuyafanya ili kazi hii iwe endelevu. Katika hatua za muda mfupi tumeunda Mikoa Maalum ya Ardhi. Pale Dar es Salaam tumeunda Mkoa Maalum wa Ardhi Kinondoni, Ilala, Ubungo, Temeke na Kigamboni, kuunga mkono jitihada za Mheshimiwa Dkt. Samia Suluhu Hassan za uwekezaji tumeunda Mkoa wa Uwekezaji. Kwenye Majiji makubwa Mbeya, Mwanza, kote tumeunda Mikoa.

Mheshimiwa Spika, Mheshimiwa Muharami, amesimama hapa Pwani ya Kaskazini tumeunda Mkoa Maalum na Pwani ya Kusini, pia tumeendelea kufanya kazi ya kuboresha utendaji na kama nilivyosema hapa Dodoma na pale Dar es Salaam, tunaongeza uwezo wa Ofisi ya Waziri ya kufanya kazi ili kuwapunguzia wananchi mzigo.

Mheshimiwa Spika, mwananchi wa Dar es Salaam anapomfuata Waziri Dodoma na wataalamu amewaacha Dar es Salaam hawezi kupata suluhu ya tatizo lake. Kwa pale Dar es Salaam wananchi wapata huduma wakati wote na hapa Dodoma wapata wakati wowote na maeneo mengine tumeendelea kuwasihi wananchi watumie Ofisi za Makamishna Wasaidizi wa Mikoa kama maeneo ya kupata huduma.

Mheshimiwa Spika, tuliagiza tarehe 13 Aprili, kwamba watumishi wote Mikoani watekeleze majukumu yao. Hatuwezi kuwa na Maafisa Ardhi, Maafisa Mipango Miji na Wapima, wamerudikana Ofisini na Miji yetu inaendelea kuharibika lazima watoke. Tumeelekeza wakae Ofisini siku ya Jumatatu na Ijumaa lakini siku ya Jumanne, Jumatano na Alhamisi waende wakafanye kazi zao za kitaalam, nimeelekeza kwenye ziara zetu viongozi tutakagua log books zao watuambie wamefanya kazi gani katika kipindi ambacho tumetoa maelekezo haya. (Makofi)

Mheshimiwa Spika, yapo masuala ya migogoro ya mipaka yamechangiwa na Mheshimiwa Makoa, Mheshimiwa Olelekaita, Mheshimiwa Kakunda, Mheshimiwa Francis Isack na Mheshimiwa Genzabuke. Tutaendelea kushirikiana na mamlaka zingine ikiwa ni pamoja na Ofisi ya Rais, TAMISEMI katika kuondoa migogoro hii ya mipaka ya kiutawala. (Makofi)
Mheshimiwa Spika, vipo vijiji vingi vina migogoro ya mipaka, zipo Wilaya nyingi zina migogoro ya mipaka, lazima tukiri kwamba, vipo vijiji vimesajiliwa ndani ya hifadhi, vipo vijiji vimesajiliwa na vime-overlap upimaji wake. Tutaendelea kushirikiana na kwa kuwa tutafanya ziara nchi nzima, tutafanya kazi ya kujitahidi kutatua matatizo hayo. Naliahidi Bunge lako tutafanya kazi hiyo kwa uadilifu wa hali ya juu. (Makofi)

Mheshimiwa Spika, Wizara ya Ardhi, Nyumba na Maendeleo ya Makazi imefanya marejeo ya Sera ya Ardhi ya mwaka 1995, Toleo la mwaka 2023. Natumia fursa hii kumtoa hofu Mheshimiwa Simai, hatujafuta Sera ya Ardhi ya mwaka 1995, tumeifanyia maboresho. Wakati anazungumza nilimwona Daktari wa Falsafa Mheshimiwa Balozi Dkt. Bashiru Ally Kakurwa akipiga makofi, nimejua alikuwa na shaka ya mchakato wa maboresho ya Sera hii. Sera ya Ardhi ipo palepale tumeongeza matamko toka matamko 46, mpaka matamko 67, tumeongeza malengo makuu toka malengo makuu nane mpaka malengo makuu 16. Misingi ya Sera ile ikiwemo lile tulilolisema hapa la ardhi yetu kumilikiwa na umma wa Watanzania bado ipo palepale. (Makofi)

Mheshimiwa Spika, naomba kuliambia Bunge lako katika Sera hii ambayo imepitishwa mwaka 2023 na Mheshimiwa Dkt. Samia Suluhu Hassan, haki za wanawake zimeenda kulindwa. Sera ya Ardhi ya mwaka 1995, ilitambua haki za wanawake hasa kwenye mirathi, lakini iliongeza maneno mila na desturi zitazingatiwa. Watu wanapotaka kumdhulumu mwanamke nchi hii, watu wanapotaka kumdhulumu mjane mirathi yake ndiyo mila na desturi zao watazikumbuka. (Makofi)

Mheshimiwa Spika, leo nilikuwa naongea na Mheshimiwa Profesa Ndakidemi, ana Shahada ya Uzamivu, ana watoto sita mwenye elimu ya chini ana Degree ya Uzamili. Mmoja kaoa Mhehe, unaenda kumiliki ardhi Mikocheni, Dar es Salaam, unamiliki ardhi Kisasa halafu unataka mirathi yako ifuate mila na desturi. Ukitaka mila na desturi ungebaki kule Kibosho ukae na kiamba chako uishi maisha ya kijijini na maisha ya kimila ili ukitaka mambo ya mila na desturi tukuelewe. (Makofi/Kicheko)

Mheshimiwa Spika, Sera ya Ardhi Mapitio ya 2023, inaenda kulinda maslahi na haki za wanawake ambao wamekuwa wakidhulumiwa kwenye mirathi kwa kisingizio cha mila na desturi wakati ni dhahiri maisha tunayoishi si maisha ya mila na desturi. (Makofi)

Mheshimiwa Spika, kazi hii ni kazi ya Mheshimiwa Dkt. Samia Suluhu Hassan. Mimi ninaomba Waheshimiwa Wabunge, muendelee kutuunga mkono. Tumetoa maelekezo wasimamizi wa mirathi ni marufuku kuuza mali za warithi. Nimeelekeza Wasajili wote wa Ardhi nchi nzima, kazi ya msimamizi wa mirathi ni kupeleka majina ya warithi ili Msajili awaingize kwenye usajili wa ardhi ili wakitaka kuuza wauze ardhi yao wao wenyewe. (Makofi)

Mheshimiwa Spika, ukisoma hati ya jina la msimamizi wa mirathi imeandikwa kabisa as legal representative wa marehemu, lakini imekuwa ni desturi ya watu kuuza mali za marehemu kwa kisingizio cha usimamizi wa mirathi. Ipo hukumu moja ya Mahakama ya Rufaa pale Tabora imeondosha kile kilichokuwa kinaitwa beneficiary consent maana ilikuwa msimamizi akiuza lazima warithi waridhie. Hukumu ya Mahakama ya Rufaa, imewaondoa warithi kutoa ridhaa ya kuuza, tukienda hivi yatima watadhulumiwa kwenye nchi hii na watu waliopewa kazi ya kusimamia mirathi. (Makofi)

Mheshimiwa Spika, kuhusu uvamizi, tutaendelea kulinda haki za ardhi na haki halali za ardhi, kila mwenye hati yake tutailinda na tutahakikisha tunaendelea kupiga vita uvamizi ili kila mtu apate haki ya ardhi. Mheshimiwa Mkenge, nitakuja Bagamoyo na Waheshimiwa wote waliomba hapa kufanya ziara kote tutafika. (Makofi)

Mheshimiwa Spika, tunafanya marekebisho ya Tangazo la Serikali Namba Saba la Mwaka 2021, kwa zile nyaraka za mauziano ya ardhi. Nilipiga marufuku Wenyeviti wa Mitaa, kushiriki mauzo ya ardhi. Maana Wenyeviti wa Mitaa wamejigeuza Makamishna wa Viapo, wanafanya kazi ya Mawakili. Mawakili wana utaratibu wao wa kazi, Wakili akishuhudia utiaji saini anashuhudia biashara ya watu wawili, Mwenyekiti wa Mtaa siyo Wakili. Tunaenda kurekebisha nyaraka za mauzo ya ardhi mitaani ili Mwenyekiti wa Mtaa akishuhudia yale mauzo ashuhudie kwamba, anamfahamu muuzaji na anathibitisha ardhi ile ni ya muuzaji ili siku yule mnunuzi akiona ametapeliwa na Mwenyekiti wa Mtaa huyu awe ni mmoja atakayeshirikiana na muuzaji katika kwenda kupata mkono wa sheria. (Makofi)

Mheshimiwa Spika, lazima tuokoe Watanzania wetu wanyonge wanaotafuta riziki yao kwa taabu wanaishia kwenda kuuziwa ardhi. Hii double allocation ya Dodoma inayofanyika na kwenye mitaa inafanyika. Hili litaenda pamoja na Wenyeviti wa Vijiji, Sheria namba tano Kifungu cha 8(5) kinatoa mamlaka ya ardhi ya vijiji kwa Mkutano Mkuu wa Kijiji na si kwa Mwenyekiti wa Kijiji. Mwenyekiti wa Kijiji hana mamlaka ya kuuza ardhi, kama kuna mtu kanunua ardhi kwa Mwenyekiti wa Kijiji tukimkuta atakuwa ametapeliwa. Tunaenda kufanya marekebisho ya Sheria, Sera ya Ardhi ilishakamilika kwenda kuingiza Kamishna ili aangalie maslahi ya wananchi wa Tanzania kwenye ardhi ya Kijiji na kuepusha Wenyeviti wa Vijiji ambao wanauza ardhi ya wanakijiji. (Makofi)

Mheshimiwa Spika, ile hoja ya Mheshimiwa Condester Michael Sichalwe, ya wanakijiji ama Viongozi wa Vijiji kuuza ardhi na wananchi Watanzania. Kwa hotuba ile ya Mwalimu Nyerere tusipokuwa serious tutatengeneza Taifa la watu ambao watawatumikia wengine wenye ardhi kubwa na wao kukosa ardhi. (Makofi)

Mheshimiwa Spika, kwa haraka haraka mambo ya muda wa kati, cha kwanza, ni mfumo wa TEHAMA. Mheshimiwa Kunambi, alichangia hapa na alisema Mfumo wa ILMIS. Mheshimiwa Kunambi, ni Mwanasheria mwenzangu ila mimi degree ya kwanza inaitwa Bachelor of Science and Electronic Science and Communication, ndiyo Shahada pekee ya mifumo ambayo computer inashughulikiwa kwa mbele kwenye software, inashughulikiwa kwa nyuma kwenye hardware na kwenye mawasiliano. (Makofi)

Mheshimiwa Spika, kwa hiyo, anavyosema Mheshimiwa Kunambi, ILMIS ni kama kusema Toyota ni aina ya gari. Tunaenda kuunda mfumo wa kisasa kabisa utaofanya management ya ardhi nchi hii na tayari timu ya vijana ipo pale Arusha na ni kazi ya Mheshimiwa Dkt. Samia Suluhu Hassan na ni maelekeo yake kuhakikisha Sekta ya Ardhi inatawaliwa vizuri. (Makofi)

Mheshimiwa Spika, kupanga, kupima na kumilikisha (KKK) yamesemwa vizuri sana hapa na Naibu Waziri amesema, kupanga matumizi bora ya ardhi vijijini, kupanga maeneo wataalamu wetu wafanye kazi pa kupanga wapange, pa kupima wapime na pa demarcation wafanye demarcation. Kuna upimaji mwingine hauhitaji hata vifaa wafanye kazi hiyo.

Mheshimiwa Spika, nimpongeze Mheshimiwa Bashe ametenga fedha, lakini tumefanya marekebisho ya Kanuni GN. No. 91, kwa kufanya mabadiliko ya maeneo ya wazi Waheshimiwa Wabunge wamesema hapa. Tumeongeza mchakato mkutano wa mtaa utahusika na Kamati za Usalama za Wilaya zitahusika, tunataka maeneo ya wazi yalindwe, tunataka mabadiliko ya matumizi yasimamiwe, hatuwezi kuwa na Taifa ambalo kila mtu akiamka akitaka kubadilisha matumzi anabadilisha matumizi. (Makofi)

Mheshimiwa Spika, Mheshimiwa Deodatus Mwanyika, aliwahi kuuliza swali hapa Bungeni na Mheshimiwa Bashe nimesema tunashirikiana tunafanya marekebisho ya GN. No. 93 ili wananchi wanaolima kwenye maeneo ya Miji waweze kulima kwa furaha na kile kikomo cha eka tatu tumekiondoa. (Makofi)

Mheshimiwa Spika, nimepokea hoja ya Jiji la Mbeya, nikuahidi Jiji lile tutalifanyia kazi kupitia Mradi wa LTIP Mheshimiwa Suma amesema vizuri. Tutahakikisha na nikuahidi, bajeti hii ikimaliza kupita eneo tutaanza nalo tutaanza na Jiji la Mbeya. Tutaanza na Jiji la Mbeya kwa heshima kubwa ambayo dunia imekupa wewe pia kwa heshima kubwa ambayo Waheshimiwa Wabunge wa Bunge hili wanayo kwako. Tunataka tutengeneze sura nzuri ya Jiji lile maeneo yote ring road yapangwe, yapimwe tuwe na Jiji la kisasa, ubaki na legacy katika miaka yako 20, 30, 40, 50 utayokuwa Mheshimiwa Mbunge wa Mbeya Mjini, uache Jiji la kisasa na kazi hii tunaahidi tutaifanya. (Makofi)

Mheshimiwa Spika, hoja ya mashamba. Pamoja tutaendelea kulinda haki za kumiliki lakini hatutaruhusu Watanzania wazawa na wageni kumiliki maeneo makubwa ya ardhi kwa kisingizio cha umiliki na wasiyatumie na waishie kuwakodisha Watanzania na kuwageuza wao feudalism ndani ya ardhi yao. (Makofi)

Mheshimiwa Spika, tunashirikiana na Wizara ya Kilimo, tutakagua mashamba mwenye haki yake atapata haki yake na pale ambapo hakuna uzalishaji hatutasita kubatilisha matumizi na kuwapa wenye uwezo ili ardhi ile iweze kuzalisha na wananchi waweze kufanya kazi. (Makofi)

Mheshimiwa Spika, hii inaenda sambamba na hoja ya dada yangu Mheshimiwa Halima James Mdee, Mheshimiwa Halima amezungumzia Shamba la DDC, Mheshimiwa Halima tutakwenda kuwasikiliza wananchi wale. Hatuwezi kuwa Serikali ambayo tunakubali kuna haki ya karatasi, lakini lazima tusikilize na haki nyingine tutumie busara. (Makofi)

Mheshimiwa Spika, Mheshimiwa Halima amezungumzia hekima, Mheshimiwa Tauhida, ameniomba nimwombe Mwenyezi Mungu hekima na Mheshimiwa Hokororo, ameelezea suala la hekima, lazima tunapofanya kazi za kutenda haki hasa ya watu wengi Mheshimiwa Rais, ametuelekeza wananchi wasipate taharuki tutumie hekima na busara kutafsiri Sheria. Tusitumie busara kuvunja Sheria bali tutafsiri sheria kwa hekima na busara. (Makofi)

Mheshimiwa Spika, hoja ni nyingi kuna hoja ya uthamini tumetoa waraka namba moja wa mwaka 2024, tutakuwa wakali Wizara ya Ardhi, kwa mtu yeyote ndani ya Serikali anayetaka kuwa na mradi ahakikishe kabla ya kutwaa maeneo ya wananchi anazo fedha za kulipa fidia. Unakuta kule mkoani au wilayani, Afisa tu wa Serikali ameamua kuwe na mradi anatwaa maeneo ya watu. Hata Mkoani hawajui, Wizara yake haijui mpaka ije kujua ni miaka mitatu, minne, waje kuomba fedha hapa mpaka zitengewe miaka mitano, sita wananchi wanateseka. (Makofi)

Mheshimiwa Spika, tumetoa Waraka Na.1 wa Mwaka 2024 kulinda wananchi wetu, Katiba yetu Ibara ya 24(2) inataka wananchi wamiliki mali na tulinde umiliki wao, hoja hiyo amezungumzia Mheshimiwa ya Magessa, ya surface right versus mining right, tunafanya kazi na Mheshimiwa Mavunde, kuweza kuhakikisha jambo hili na lenyewe linafanyiwa kazi. (Makofi)

Mheshimiwa Spika, nikikaribia kumalizia naomba niliambie Bunge lako, sifa na pongezi mlizotupa niwaahidi hazitotulevya wala hatuwezi kuzichukulia poa. Sifa na pongezi tulizopewa na Waheshimiwa Wabunge tumezichukua kama deni. (Makofi)

Mheshimiwa Spika, naahidi dawa ya deni ni kulipa na usiku wa deni haukawii kukucha. Tutahakikisha tunalipa sifa hizi kwa kuwafanyia kazi Waheshimiwa Wabunge na wananchi wa Tanzania kwa kutekeleza maelekezo ya Mheshimiwa Rais Dkt. Samia Suluhu Hassan. Mheshimiwa Kanyasu tutakwenda kwenye jimbo lake, Mheshimiwa Agnesta amesema kule Mkoa wa Pwani tutakwenda kwa wale wananchi wa Segerea, Mheshimiwa Condester kwenye lile shamba tutakwenda na maeneo mengine yote. Niwaambie Waheshimiwa Wabunge hizi suti tutavaa hapa Bungeni, tukimaliza bajeti tutavaa buti na jeans tutakwenda kule wananchi wanakopata shida. (Makofi)

Mheshimiwa Spika, Wizara hii Mheshimiwa Rais sio Wizara ya kwenda Nje ya Nchi. Kwenda Nje ya Nchi ni kazi ya Wizara ya Mambo ya Nje, sisi Wizara yetu tutakwenda kule wananchi walipo. HIi ndiyo dhamana Mheshimiwa Rais Dkt. Samia Suluhu Hassan ametupa Wizara ya Ardhi na wala hatutochoka. Tutakuja na itakuwa ndiyo malipo ya deni hili ambalo wametukopesha kwa kutupa sifa hizi. (Makofi)

Mheshimiwa Spika, niendelee kushukuru vyombo vyote vya Serikali na Serikali nzima. Mheshimiwa Waziri Mkuu yuko hapa, Mheshimiwa Naibu Waziri Mkuu na Mawaziri wote wamekuwa wakitupa support. Nimeeleza hapa Mheshimiwa IGP amekuwa akitu-support. Niwathibitishie tutafanya kazi hii.

Mheshimiwa Spika, Mheshimiwa Lusinde aliongelea suala la ulinzi. Zaburi ya 127:1-2 neno la Mungu linasema, “Bwana asipoulinda mji, yeye aulindae akesha bure.” Niwashukuru Waheshimiwa Wabunge wote waliotuombea Baraka za Mungu, niwahakikishie vilio na machozi ya Watanzania tunayoyafuta ndiyo ulinzi mkubwa kwa Mwenyezi Mungu. (Makofi)

Mheshimiwa Spika, nikuthibitishie yuko mtu mmoja aliandika kwenye mtandao hii nchi sio ya kuchukuliana poa. Msituone Kariakoo tunazurura, siyo kila mtu pale ni machinga wengine wako kazini, jichanganye utaona nguvu ya Mheshimiwa Dkt. Samia Suluhu Hassan. Pale napo vijana wa Kizimkazi wapo na hapa ipo. (Makofi)

Mheshimiwa Spika, nikuthibitishie kazi tuliyoifanya lakini naomba niwaahidi Wabunge wote waliochangia, hoja zote tutazijibu kwa maandishi. Waheshimiwa Wabunge niwaombe sana zile hoja ambazo hatujazijibu tumeziheshimu sana, tutatoa majibu kwa maandishi. (Makofi)

Mheshimiwa Spika, sasa naomba kuomba fedha. Jumla ya fedha zinazoombwa kuidhinishwa na Bunge lako Tukufu kwa Mwaka wa Fedha 2024/2025 kwa mafungu yote mawili (Fungu la 48 na Fungu Na. 3) ni jumla ya shilingi 169,628,415,000. Fedha hizo kwa Fungu 48 ni shilingi 157,455,085,000 na kwa Fungu Na. 3 ni shilingi 12,173,330,000.

Mheshimiwa Spika, naomba kutoa hoja. (Makofi)