NAIBU WAZIRI WA MADINI: Mheshimiwa Spika, kwanza kabisa nakushukuru kwa kunipa nafasi ya kujibu baadhi ya hoja ambazo zimechangiwa na Waheshimiwa Wabunge. Pia, nawashukuru Waheshimiwa Wabunge wote waliotoa mchango wao.

Mheshimiwa Spika, utaona kwamba, wengi wa Waheshimiwa Wabunge wametoa michango ya kujaribu kuboresha na kuendeleza sekta yetu ya madini, wakitambua kwamba ni moja ya sekta ambazo kama ikisimamiwa vizuri ni kweli kwamba itachangia pato la Taifa kwa kadiri ya malengo yaliyo katika sera. Pia ni sekta ambayo katika nyakati ambazo hazitabiriki inaweza ikawa ndiyo sekta mkombozi kwa ajili ya kuchangia uchumi wa Taifa letu.

Mheshimiwa Spika, nitaanza na hoja ya Mgodi wa WDL ambao ni kweli kwamba umeacha uzalishaji kwa muda. Pia ni kweli kwamba kuacha uzalishaji kwa Mgodi huu wa WDL ambao Serikali ina hisa, inatokana na sababu ambazo ziko nje ya uwezo wetu. Kwa sababu, janga la Covid 19 ndilo ambalo lilisababisha kuanguka kwa soko la almasi kwa sababu walaji wengi wa madini haya ya almasi walikuwa wako katika lock down na kwa jinsi hiyo wakawa wameshindwa kununua almasi na soko la almasi likaanguka. Hata hivi tunavyoongea, ni kweli kwamba soko hili halijatengemaa sana na hivyo linakuwa ni sababu ambazo ziko nje ya uwezo wetu.

Mheshimiwa Spika, napenda kupokea maoni ya Mheshimiwa Mbunge kwamba Wizara ya Madini itakuwa bega kwa bega na kusaidia kuwezesha WDL ili kuweza kupata fedha katika benki zetu.

Mheshimiwa Spika, tukupe tu taarifa kwamba katika siku za karibuni benki zetu za ndani zimepata mwamko mkubwa sana wa kuona kwamba, biashara ya madini ni biashara inayolipa nao wameanza kuwekeza fedha katika sekta ya madini. Hili jambo halikuwa huko nyuma na tukubali kwamba, maisha ni dynamic, maisha yanakwenda, hatimaye benki zetu zimeelewa kwamba wanaweza wakakopesha wachimbaji nao pia wakapata faida na Wizara ya Madini iko nyuma ya Mgodi wa WDL na tunaamini kwamba wataweza kufanikiwa. (Makofi)

Mheshimiwa Spika, napenda kuongea pia hoja ya Geological Survey ambayo imechangiwa na Wabunge wengi pia, kwamba Geological Survey ndiyo taasisi ya Serikali ambayo inaweza ikafanya utafiti na hatimaye kutoa takwimu na ramani za kuonesha wapi madini yalipo.

Mheshimiwa Spika, napenda kusema tu kwamba pia Serikali imeendelea kutambua umuhimu wa GST. Katika mwaka wa 2020/2021 GST ilipewa fedha maalum kiasi cha shilingi bilioni 3.3 na fedha hizi zilielekezwa katika kuboresha miundombinu ya maabara, vifaa vya ugani, ilipewa magari sita na pia vifaa vya kuratibu matetemeko ya ardhi na vifaa vya jiofizikia. Kwa mtindo huo basi, GST imeendelea kujizatiti kuona kwamba itaendelea kufanya utafiti na kutoa taarifa za awali na kutoa ramani ambazo kimsingi zinapatikana pale GST.

Mheshimiwa Spika, wawekezaji wakubwa wale ambao sasa wanaweza wakaja kuleta taarifa zinazotaka feasibility study wanaweza wakatumia taarifa hizo za awali na wana ramani na hatimaye kuwapa wawekezaji wakubwa ili tuendelee kupata madini mengine yaliyotafitiwa vizuri kama ambavyo Mheshimiwa Mbunge wa Ngara amesema kwa ajili ya Tin, Tungsten, Iron pamoja na madini mengine.

Mheshimiwa Spika, pia katika habari ya utafiti wa GST ni kweli kwamba utafiti katika hifadhi zetu umeshafanyika mahali mahali na hivi tunajua kabisa mahali ambapo kuna madini katika hifadhi za Selous, Rungwa, Moyowosi, Lukwati, Kigosi. Hivyo, Wizara itawasiliana na Wizara ya Maliasili na Utalii ili kuweka utaratibu bora wa kuendelea kutekeleza agizo la Mheshimiwa Rais ili tuweze kufanya uchimbaji katika maeneo haya ya hifadhi huku tukizingatia usalama wa mazingira ya hifadhi. (Makofi)

Mheshimiwa Spika, nipende pia kusema kwamba tayari GST imeona umuhimu wa changamoto za wachimbaji wadogo kwama sio wote wanaoweza kufika Dodoma na kuleta sample zao kwa ajili ya kufanya analysis katika maabara. Kutokana na hali hiyo, tayari GST imeanza kupeleka huduma za maabara na jiolojia katika maeneo ya Geita na Chunya kwa kuanzisha ofisi za muda, na zoezi hili litakuwa endelevu ili kuendelea kupeleka huduma katika maeneo ya uchimbaji.

Mheshimiwa Spika, napenda pia niongee hoja iliyoletwa na Mbunge inayohusu helium gas; ni kweli kwamba katika Ziwa Rukwa tunao wingi wa gesi ya helium na wakati mwingine tujue tu kwamba ipo katika hatua ya utafiti wa kina, maana utafiti hadi kufikia uzalishaji lazima upitie hatua. Kwa hiyo tunapoongelea geli ya helium ni kweli kwamba mwekezaji yupo, Kampuni ya Helium One ipo na walishafanya utafiti ule ya preliminary na sasa wapo katika infill drilling. Infill drilling ni kuonyesha kwamba baada ya kuona kwamba mashapo yapo, sasa wanakwenda katika hatua ya kuthibitisha. Sasa wakimaliza hapo ndipo wanapoweza wakaja na feasibility study ambayo sasa ndio itatuonesha jinsi uzalishaji utakavyofanyika.

Mheshimiwa Spika, kwa hiyo ni kweli kwamba helium gas ipo, uzalishaji haujaanza na kabla ya uzalishaji kuanza ni kweli kwamba Wizara itatoa semina elekezi kwa watu wanaozunguka maeneo ya uzalishaji ili kwamba waweze kunufaika na gesi hii ya helium.

Mheshimiwa Spika, pia Wabunge wameongelea juu ya kwamba hatujaanzisha migodi mipya siku za karibuni, ni kweli na kwamba pia tumekuwa na utegemezi sana juu ya madini ya dhahabu; naomba nitoe mfano kidogo ambao unaweza ukaleta perspective katika eneo hili. Tuna Madini ya aina nyingi, makaa ya mawe tani moja ni Dola 45, kilo moja ya dhahabu ni Sh.140,000,000, kwa vyovyote vile wawekezaji watapeleka fedha zao katika madini yanayolipa. Kwa hiyo, kwa msingi huo ndio maana dhahabu imeendelea ku-attract investment kwa sababu ni madini yatakayolipa na kurudisha fedha haraka. Kutokana na hilo ndio maana yameendelea kuchangia kwa wingi katika pato letu linalotokana na madini. (Makofi)

Mheshimiwa Spika, napenda kuamini kwamba kwa kuingia ubia na Tembo Nickel tukaiingiza aina mpya ya madini katika uzalishaji wa nchi yetu, lakini pia napenda kuamini kwamba Serikali inafanyia kazi utoaji wa leseni mpya mbili siku za karibuni, ambazo ni Mradi ya Nyanzaga uliopo Sengerema kwa Mheshimiwa Tabasam lakini pia na Mradi wa Rare Earth uliopo Songwe. Kwa kuingiza miradi hii pia tutaanza kuingiza maingizo mapya ya uchimbaji na uzalishaji katika nchi yetu…

(Hapa kengele ililia kuashiria kwisha kwa muda wa Mzungumzaji)

SPIKA: Ahsante Mheshimiwa Profesa.

NAIBU WAZIRI WA MADINI: Mheshimiwa Spika, naomba kuunga hoja mkono. Ahsante sana. (Makofi)

MHE. PROF. SHUKRANI E. MANYA: Mheshimiwa Naibu Spika, nami nichukue nafasi hii kukupongeza kwa kuchaguliwa kwa kura nyingi kushika wadhifa huo na nikutakie kila la kheri. (Makofi)

Mheshimiwa Naibu Spika, katika Kamati yetu ya Kilimo, Mifugo na Maji napenda kujikita katika hoja ambayo inazungumzia dhana ya muunganiko pamoja na mwendelezo katika utoaji huduma ili kukuza uchumi. Lugha rahisi ni connectivity and linkages.

Mheshimiwa Naibu Spika, katika sekta ndogo hiyo ya kilimo ya mazao ya bustani, maua, mbogamboga pamoja na matunda; kwanza ni sekta ambayo inakua kwa kasi, imeonekana ikikua kwa asilimia saba kulinganisha na kilimo chote kwa ujumla kikikua kwa asilimia nne, pia kinachotoa ajira nyingi kwa Watanzania na sasa inakadiriwa kwamba at least Watanzania milioni 6.5 katika mnyororo mzima wanashughulika na sekta hiyo ndogo.

Mheshimiwa Naibu Spika, napenda kuweka mkazo kwamba sekta hii ndogo ya maua, mbogamboga pamoja na matunda ni sekta ambayo ni logistic sensitive. Ninasema hivi kwa sababu tunahitaji usafirishaji kutoka kwa wazalishaji lakini je, ni wote katika mnyororo ule wanajua kwamba tuna- deal na perishable goods? Je, askari wetu barabarani wanajua kwamba hili ni kontena la maparachichi ambayo yanapaswa yafikie soko mapema? Je, tunapofika kwenye ports kuna handling facilities ambazo zitasaidia kutooza mapema kwa ajili ya bidhaa hizi? (Makofi)

Mheshimiwa Naibu Spika, unagundua kwamba kama hii ni emerging market kwa sasa, lakini je, watu wote katika mnyororo mzima unaotaka tutoe kutoka uzalishaji kufikisha bidhaa yetu sokoni ikiwa katika hali njema wana ufahamu huo? Je, pale Mamlaka ya Bandari tutachukua siku chache kuliko msafirishaji wa copper kwa sababu hizi ni perishable goods? Je, ufahamu huo upo? Je, kuna facilities za ku-handle kwa sababu hiki ni kitu ambacho kinahitaji uharaka?(Makofi)

Mheshimiwa Naibu Spika, nadhani tunahitaji kuwa na connectivity katika sekta hii kwa sababu tusipofanya hivyo tutagundua kwamba tija yake inaweza isionekane mapema na ndiyo maana huenda hata takwimu za nini tunapeleka nje ya nchi kutoka kwenye hii sekta ndogo imesababishwa na kutokuwa na facilities, lakini wakati mwingine pia kutokuwa na wadau wote kuhusishwa ili tuweze kufikia malengo yetu. (Makofi)

Mheshimiwa Naibu Spika, kwa msingi huo ninapenda kuiomba Serikali pamoja na Wizara husika kwamba tunapokuwa na kitu ambacho ni emerging market kama hii hapa ili tuweze kupata tija maana yake ni kwamba lazima tuwahusishe wadau wote wanaohusika, kwanza kuwapa elimu hiyo, lakini pia kuwapa tahadhari kwamba hebu tusifanye yale mazoea, maana yake ni kwamba tusije tukawa tunachelewesha bidhaa zetu hatimaye zikaoza au zikaharibika ubora kwa sababu tu watu fulani anadhani kwamba anapaswa kwenda kama ambavyo nafanya bidhaa nyingine.

Mheshimiwa Naibu Spika, hii mara nyinge imetokea katika bandari zetu, lakini pia katika airports zetu japo ni kweli kwamba kuna improvement sana kuwepo na standard cold rooms katika airport zetu kwa ajili hiyo, nadhani kwamba bado kunahitaji kuwa na sensitivity juu ya jambo hili ili tuweze kupata tija. (Makofi)

Mheshimiwa Naibu Spika, hoja yangu naelewa dakika zangu siyo nyingi niliamua niongelee jambo hili tu kwamba hebu sasa Serikali kwa maana ya Wizara ya Kilimo ijue kwamba wateja wake ni wengi sana, iwape elimu, iwape msukumo ili kwa pamoja kusiwe na vikwazo katika kufikia soko ambalo tunalihitaji. (Makofi)

Mheshimiwa Naibu Spika, pia tuliweka mkazo juu ya yale mashamba ya Arusha ambayo hayafanyi kazi kwa sasa, Serikali ifikie kuleta suluhisho la jambo hilo ili tuweze kupata tija. (Makofi)

Mheshimiwa Naibu Spika, ahsante sana ninaunga mkono hoja. (Makofi)

MHE. PROF. SHUKRANI E. MANYA: Mheshimiwa Spika, nakushukuru kwa kunipa nafasi ya kuchangia taarifa yetu ya mwaka ya Kamati ya Kilimo, Mifugo na Maji. Nianze kusema kwamba naunga mkono hoja mapendekezo yote ambayo yamependekezwa kwa Serikali kwa ajili ya kuboresha Sekta zetu za ushalishaji.

Mheshimiwa Spika, nitaongelea mambo mawili au matatu kutegemeana na muda. Nianze kwa kusema kwamba athari za mabadiliko ya tabia nchi ni dhahiri sana kwa maana ya kwamba tumeshuhudia ukame mkubwa, vifo vya mifugo na wanyama na pia mvua kidogo, na hata zinaponyesha siyo kwa wakati na wakati mwingine zikinyesha, zinaleta mafuriko yote ambayo yameleta upungufu wa maji. Kwa jinsi hiyo, katika kukabiliana na athari za mabadiliko ya tabia nchi, Serikali ikajielekeza katika ujenzi wa mabwawa ili kuhakikisha kwamba tunapata maji kwa ajili ya matumizi ya nyumbani, maji kwa ajili ya umwagiliaji na maji kwa ajili ya mifugo.

Mheshimiwa Spika, sasa hoja yangu iko katika utekelezaji wa jambo hili. Tunachokiona ni kwamba kwa sababu ya msukumo, kila Wizara sasa inakwenda na kujenga bwawa. Ukifika Chamakweza utakuta Bwawa la Mheshimiwa Ndaki, ukienda upande huu unakuta Bwawa la Mheshimiwa Aweso, ukienda upande huu unakuta Bwawa la Mheshimiwa Bashe, yaani Wizara tatu au nne zote zinaenda kujenga mabwawa ambayo design ni tofauti. Life time, yaani bwawa litakaa muda gani, wakati mwingine haijulikani. Standard ni tofauti, fedha inayotumika na viwango ukiyalinganisha pia ni tofauti. (Makofi)

Mheshimiwa Spika, napenda kuishauri Serikali kwamba ili tuweze kupata tija katika msukumo wa jambo hili, Wizara zote ambazo zinadhani kwamba zinapaswa kuwa na mabwawa kwa ajili ya kukabili athari za mabadiliko ya tabia nchi ziwe coordinated ili tupate sehemu moja ambapo tunapata design, itakayotusaidia kuelewa kwamba bwawa letu litadumu kwa wakati gani?

Mheshimiwa Spika, kuna mabwawa ambayo tumeyatembelea, yamejengwa mwaka 2022 lakini mwaka huu 2023 ng’ombe wameshapasua uzio na wanaingia ndani ya bwawa. Hiyo haiwezi kuleta tija. Kwa hiyo haya mambo yaweze kuratibiwa mahali pamoja ili tuweze kupata tija inayotokana na ujenzi wa mabwawa. (Makofi)

Mheshimiwa Spika, jambo lingine; katika ujenzi wa miradi mikubwa ya kimkakati ambayo tumeishuhudia Serikali yetu ikiyatekeleza, mingi sana ya miradi hii ni kwamba inajengwa na Wakandarasi wa nje. Utakuta mjenzi ni Kandarasi wa nje lakini hata mshauri wa mradi ni kandarasi wa nje. Hali hii inawanyima wakandarasi wetu wa ndani uwezo na ujuzi ambao ni muhimu sana kwa wakati ujao. Kwa sababu hata sisi tunatamani hapo baadaye kampuni zetu, za Watanzania ziweze kuwa na uwezo wa kufanya hii miradi mikubwa na ikiwezekana na sisi tuweze kupata kandarasi katika nchi za nje. Sasa hili halitawezekana iwapo kandarasi zote wanachukua wale wa nje na hakuna sheria inayombana yule kandarasi wa nje kumtumia mtu wa hapa ndani. (Makofi)

Mheshimiwa Spika, kwa hiyo, fedha nyingi tunayoipata kwa njia ya mikopo na fedha ya kodi za Watanzania utakuta zote zinatumika kwenda nje ya nchi na hapa ndani tunabakia na fedha za vibarua. Sasa hili jambo tunadhani ni kwamba Sera ya Uwezeshaji ya Kitaifa ipo ya local content, kinachoonekana ni kwamba haisimamiwi vizuri au haitumiki kabisa. (Makofi)

Mheshimiwa Spika, kwa hiyo, tuiombe Serikali, tunaisihi sana Serikali katika hili iweze kuhimiza habari ya local content katika miradi mikubwa inayofanyika hapa nchini. Tungejikuta kwamba baada ya kumaliza ujenzi wote wa miradi hii kuna baadhi ya kampuni za Watanzania ambazo zimeshajijengea uwezo hata nao kuanza kuwa kampuni za Kimataifa. (Makofi)

Mheshimiwa Spika, kwa hiyo, hoja yangu hapa ni kwamba local content, Sera yetu ya Taifa iliyopo iweze kusimamiwa vizuri. Kwa sababu kwa jinsi ilivyo sasa hivi, haisimamiwi vizuri hata kidogo au haitumiki kabisa. Kwa hiyo, Watanzania na kampuni zao wanaendelea kuwa na kazi zile ndogo ndogo wakati zile zenye tija na faida kubwa zinaendelea kuwa ni zile za kandarasi za nje. (Makofi)

Mheshimiwa Spika, jambo la mwisho, tumeongea juu ya upungufu wa samaki Ziwa Victoria, na sababu zinaeleweka. Kuna uvuvi haramu wa kutumia matimba na wanaotumia matimba; matimba ni kitu kikubwa, siyo kitu ambacho kinafanyika kwa kificho. Pia, kwa sababu ya upungufu wa samaki ambao inasemekana Ziwa Victoria sasa samaki wazazi ni pungufu ya asilimia 0.4. Mazalia ya samaki kule ziwani yanajulikana yalipo, lakini yameshambuliwa, sasa haya yanafanya vile viwanda vya samaki pale katika Mwambao wa Ziwa Victoria yanakosa malighafi na kwa hiyo, hata ajira zinapotea.

Mheshimiwa Spika, kwa hiyo, itafikia wakati tulipokwa ni kinara wa kusafirisha minofu ya samaki nje ya nchi, hatimaye tutashindwa. Ninaloliona hapa ni kwamba kuna mambo mengine ambayo kunakosekana alertness (nakosa neno zuri la Kiswahili) upande wa Serikali. Kwa sababu kuna mambo ambayo huhitaji kujadili, unahitaji kuchukua hatua za haraka ili tuweze kuponyesha hali ya maziwa yetu.

Mheshimiwa Spika, kwa hiyo, nilikuwa naomba alertness upande wa Serikali ichukue hatua za haraka na maamuzi ya haraka wakati mwingine ili tuweze kuokoa.

(Hapa kengele ililia kuashiria kwisha kwa muda wa Mzungumzaji)

MHE. PROF. SHUKRANI E. MANYA: Mheshimiwa Spika, naona kengele yangu imegonga. Nakushukuru, naunga mkono hoja. Ahsante sana. (Makofi)

MHE. PROF. SHUKRANI E. MANYA: Mheshimiwa Mwenyekiti, naomba nikushukuru kwa kunipa nafasi na mimi ya kuchangia katika Hotuba ya Bateji ya Wizara ya Maji ambayo kwa Mwaka huu wa Fedha inakwenda kutumia bilioni 709.36.

Mheshimiwa Mwenyekiti, kwanza kabisa nipende kupongeza na kutambua jitihada za Serikali kupitia Wizara ya Maji, na hasa dhamira njema na utashi kwa Mheshimiwa Rais wa kuwapatia wananchi wake maji kwa ajili ya matumizi ya nyumbani pamoja na matumizi mengineyo. Ni jitihada hizi za Serikali ambazo sasa tunaona dhamira njema ya Mheshimiwa Rais. Tunaongelea Mradi Mkubwa unaotoa maji kutoka Ziwa Victoria kuleta katika Makao Makuu ya nchi hapa Dodoma. Hili linatambua neema ambayo Mwenyezi Mungu ametupatia, ukiiangalia Jiografia ya Afrika utagundua kwamba sisi ni moja ya nchi ambayo tumebarikiwa sana kuzungukwa na Maziwa Makuu matatu tena mojawapo ni Ziwa Tanganyika likiwa ni moja ya Ziwa lenye kina kirefu katika Maziwa ya hapa Duniani. (Makofi)

Mheshimiwa Mwenyekiti, sasa pamoja na kwamba hesabu si nyepesi kihivyo lakini kutoka Ziwa Victoria kuja Dodoma ni kilomita 700. Ukichukua umbali huo huo kutoka Ziwa Tanganyika au kutoka Ziwa Nyasa utagundua kwamba kama tukivitumia vyanzo vikuu hivi vitatu nusu ya nchi ya Tanzania inapaswa kuwa supplied na maji bila kutafuta vyanzo vidogo vidogo vinavyokauka. Kwa hiyo, mimi nilikuwa napendekeza sana kwamba kwa dhamira njema ya Mheshimiwa Rais na utashi wa Serikali kama tumethubutu kubuni Mradi unaotoka Ziwa Victoria hadi Dodoma, utashi huo huo uelekezwe katika vyanzo vikuu vingine vya Ziwa Tanganyika ambalo ni Ziwa lenye kina kirefu, maji ambayo hayatakauka na Ziwa Nyasa na tuone kwamba vyanzo hivi vingine vidogo vidogo ndivyo vihudumie sehemu nyingine ya nchi. (Makofi)

Mheshimiwa Mwenyekiti, napenda kuchangia katika maeneo matatu. Jambo la kwanza ni mfumo wa uondoaji maji taka pamoja na usafi wa miji. Hadi sasa kwa kadri ya ripoti ya Mheshimiwa Waziri ni kwamba tumefanikiwa kuwa na mifumo hiyo kwa asilimia 15 na kwamba lengo letu ni kwenda asilimia 30 ifikapo mwaka 2025. Na utangundua kwamba tuna miaka mitatu ambayo imebaki na sisi ndiyo tuko nusu ya mwendo. Sasa nipende pia kutambua kwamba kama hatuwezi kuwa na uondoshaji na mifumo mizuri ya kuondoa maji taka katika miji yetu, miji yetu inakuwa siyo misafi na ndiyo maana utakuta mito inayotiririka katika miji yetu siyo misafi. Lakini katika nchi za wenzetu maeneo ambapo unakuwa na baraka ya mto kupita katikati ya Mji ndiyo maeneo ambayo yamefanywa kuwa ya vivutio, sehemu za utalii na mito inajengwa kiasi kwamba hata boti zinapita, watu wanafanya sherehe mle. Lakini sisi kwa sababu ya kutokuwa na mifumo mizuri mito yetu inakuwa inatiririsha maji taka. Na hilo Mheshimiwa Waziri nilizani kwamba Serikali iweze kutoa msukumo mkubwa ili kwamba Miji yetu iweze kuwa misafi. Kwa hiyo, Wizara ya Ardhi hapa pamoja Mipango Miji watusaidie, wananchi wasitutangulie ili kwamba tunapopanga makazi basi na mifumo ile ya kuondoa maji taka iweze kupangwa. (Makofi)

Mheshimiwa Mwenyekiti, jambo la pili ni kuhusu mabwawa ya Kimkakati ya Farkwa pamoja na Kidunda; yameongelewa na Wabunge wenhgi.

Mheshimiwa Mwenyekiti, wakati miradi hii inaibuliwa ni kweli kwamba idadi ya watu katika miji husika ilikuwa ni ndogo. Sasa kama tunaiita kwamba ni miradi ya kimkakati maana yake ni kwamba hata tengeo lake la fedha linapaswa kuwa la kimkakati. Haliwezi kusubiri bajeti ya kila mwaka kwa sababu la sivyo idadi ya watu itazidi kuongezeka katika miji, watu watakosa maji na tutajikuta kwamba tunashindwa kuwa na miji ambayo ni salama ni misafi na pia miji inakuwa hailingani na maendeleo tunayoyataka. (Makofi)

Mheshimiwa Mwenyekiti, kwa hiyo, hili Mheshimiwa Waziri nilidhani kwamba hebu tuendelee kulipanga kimkakati, na hasa haya mawili; kwa sababu Farkwa inapaswa ihudumie hapa Makao Makuu ya Nchi, lakini pia Dar es Salaam tunaona kwamba idadi ya watu inazidi kuongezeka. Kama wewe mwenyewe ulivyosema chanzo cha Ruvu kilionesha kukauka mwaka uliopita. Kwa hiyo, hili lazima lipangwe kimkakati ili tuweze kuwasaidia wananchi wa maeneo haya. (Makofi)

Mheshimiwa Mwenyekiti, jambo la mwisho ambalo napenda kuongelea ni ujenzi wa mabwawa wa ukubwa na malambo madogo. Tumeendelea kushuhudia kwamba utekelezaji wa miradi hii mingine inafanikiwa lakini mingine haifanikiwi; na ni kwa sababu miradi inakamilika halafu kiongozi wa kitaifa anakwenda kukagua anakuja kupewa taarifa ya kwamba mradi huu siyo thamani ya fedha. Sasa hapa nadhani tunapaswa Serikali ifanye mkakati kwamba tunapeleka fedha nyingi sana katika kujenga haya malambo. Sasa mimi pendekezo langu, ili isitokee Kiongozi wa Kitaifa anakwenda kwenye mradi halafu anakuta mradi umetengenezwa vibaya tuwe na kamati za continues monitoring and evaluation zinazohusisha viongozo wa Tamisemi; ili Waziri wa Maji anapokwenda au Waziri Mkuu anapokwenda kukagua mwisho wa wakati basi hata Mkuu wa Mkoa, Mkuu wa Wilaya pamoja na timu yote ya Tamisemi wanaweza kuwajibika kwamba tuliukagua kila wakati na hivyo tutaondokana na dhana ya fedha kutolewa lakini mradi unakuja kukataliwa kwa sababu fedha zimetumika vibaya.

Mheshimiwa Mwenyekiti, hata kama, Kamati hizi za Continues Monitoring and Evaluation zitakuwa zinagharimu fedha kidogo; tuzitumie ili kuepuka miradi kuja kukataliwa kwa sababu imekuwa inatumika vibaya. (Makofi)

Mheshimiwa Mwenyekiti, napenda kuunga mkono hoja na ahsante sana.

MHE. PROF. SHUKRANI E. MANYA: Mheshimiwa Mwenyekiti, nakushukuru kwa kunipa nafasi na mimi njiweze kuchangia katika Wizara ya Kilimo.

Mheshimiwa Mwenyekiti, nianze kwa kusema tu kwamba sisi ni sehemu ya Umoja wa Nchi za Afrika ambao katika makubaliano ya Azimio la Malabo tulikubali kwamba, asilimia 10 ya bajeti iweze kutengwa kwa ajili ya kilimo. (Makofi)

Mheshimiwa Mwenyekiti, na kwa kutenga bilioni 751.12 niongezeko la asilimia 255 ikilinganishwa na bajeti iliyopita. Ongezeko la asilimia 255 ni kweli kwamba ni la kupongezwa, linaonesha utashi na azma ya Mheshimiwa Rais ya kuboresha kilimo. Na tunatamani kwamba sisi kama signatories wa Malabo Declaration tufikishe asilimia 10, kwa sababu hii bilioni 751 ni asilimia 1.83 ya bajeti, ni kama tumeanza sasa kuipukuchua. Kwa hiyo tuombe sana kwamba, hebu matokeo yatakayotokana na ongezeko kubwa hili yasababishe Serikali kuona kwamba inafikia kiwango ambacho sisi tumekuwa tukikubaliana na wenzetu.

Mheshimiwa Mwenyekiti, na sisi katika Kamati ya Kilimo tunaamini kwamba, kama kilimo kikipewa msukumo mkubwa kama ambavyo tumekubaliana, tunaamini kwanza nchi itajitosheleza kwa chakula na kubakiza ziada kubwa kwa ajili ya kuuzwa nchi za nje. Yaani watu wataamini kwamba, kama kuna dhiki na dhahama mahali fulani basi Tanzania ni mahali pa kukimbilia. Lakini pia uchumi wa wananchi mmoja mmoja na uchumi wa Taifa utakua kwa kiasi kubwa sana na nchi itakuwa inatatua tatizo la ajira kwa vijana. Na inawezekana hata tatizo la machinga ambalo limekuwa ni gumzo katika nchi likaondoka kwa sababu ya kuweka msukumo mkubwa katika kilimo.

Mheshimiwa Mwenyekiti, kama kuna jambo tumejifunza sana kutokana na crisis ya Ukraine na Urusi ni kwamba kama nchi tunapaswa kujitegemea kujitosheleza kwa mazao ya chakula yale ya msingi lakini na mafuta ya kula. Hilo nadhani lisiondoke katika vichwa vyetu, tumejifunza kwamba wakati wa crisis ni muhimu sana uwe unajitosheleza kwa mahitaji yale ya msingi.

Mheshimiwa Mwenyekiti, kwa sababu hiyo napenda kutambua na kupongeza jitihada za Serikali na azma ya Mheshimiwa Rais kupitia Wizara ya Kilimo kwamba imeamua kwa dhati kuimarisha utafiti, lakini pia kupima afya ya udongo. Mheshimiwa Waziri na Naibu Waziri pamoja na uongozi wote wa Wizara niwapongeze sana kwa msisitizo wa kusema kwamba watatoa ruzuku katika mbegu bora na kutoa ruzuku katika mbolea. Haya mambo yalipaswa kufanywa zamani, lakini kwa sababu tumekuwa na mwanzo basi tuendelee hivyo.

Mheshimiwa Mwenyekiti, sasa nina hoja fulani ninayotaka kuiweka hapa, kwamba historia inakupa namna ya kujifunza kwa ajili ya leo, lakini pia na kwa ajili ya kesho na kwa sababu hii ni historia ya nchi yetu ukiangalia katika kilimo kumekuwa na cycle fulani ambayo nataka kuiweka hapa kama hoja yangu ya msingi. Hoja hiyo ni kwamba, nchi inaanzisha zao fulani inaliita zao la kimkakati na Serikali inatia nguvu, watu wanalima kwa nguvu zote lakini baada ya muda unashaanga tu kwamba zao lililokuwa la mkakati zao hilo linakufa. Halafu Serikali inakuja kulifufua tena na mfano ni zao la mkonge na zao la ngano.

Mheshimiwa Mwenyekiti, napendekeza kwamba baada ya mageuzi haya ambayo tumeyaanzisha sasa, hii cycle ikome, ifikie mahali tunaposema kwamba tunazalisha parachichi, tunazalisha ngano, tunazalisha zao Fulani, basi sisi tuwe kinara ili wakati wa crisis watu wajue kwamba tukienda Tanzania tunapata haya mazao. Kwa hiyo hiyo cycle ya kuanzisha, kufa, kufufua, kuanzisha, haitufanyi tukawa na maendeleo. (Makofi)

Mheshimiwa Mwenyekiti, jambo lingine ni block farms. Napenda kumpongeza Mheshimiwa Waziri kwamba katika hili natambua kabisa kwamba ni jambo la msingi, lakini hebu tuone kwamba vijana tena vijana halisi wanaoonekana ndiyo, waingie hapa pamoja na umuhimu wa kuwepo wawekezaji wakubwa lakini vijana tunajua kwamba watakuwa hawana mitaji, lakini Serikali inapaswa iwape upendeleo ili vijana hawa ndiyo waingie katika block farms kwa kufanya hivyo tutakuwa tumeondokana na tatizo la ajira za vijana ambao wanamaliza level mbalimbali za elimu katika nchi yetu.

Mheshimiwa Mwenyekiti, jambo la mwisho kwa sababu ya muda ni kwamba kilimo ni ushindani na nchi jirani sisi tunapopanga hapa kwamba tuimarishe kilimo chetu na nchi jirani wanafanya hivyo hivyo na masoko yetu ni hayo hayo. Napendekeza hiki kitengo kisiwe ni Kitengo cha Utafiti lakini Wizara iwe na Kitengo cha Intelijensia kuangalia mwenendo wa masoko ili kwamba kama kunatokea tafrani mahali fulani basi kitengo hiki kinaweza kikatoa information ya namna ya kwenda. Kwa hiyo hiki tuweze kukifanya na tukifanya hivyo naamini kwamba nasi tutaendelea kuwa washindani katika soko.

Mheshimiwa Mwenyekiti, kwa kusema hivyo, naomba kuunga hoja mkono ahsante sana. (Makofi)

MHE. PROF. SHUKRANI E. MANYA: Mheshimiwa Spika, nami nashukuru kwa kupata nafasi ya kuchangia hoja ya hotuba ya Bajeti ya Ofisi ya Waziri Mkuu. Kwanza kabisa nipende kuipongeza Serikali kwa jinsi ilivyoandaa bajeti nzuri ambayo kweli kama itakavyokwenda kutekeleza kwa jinsi ilivyoandaliwa basi inakwenda kuleta tija na maendeleo makubwa katika nchi yetu.

Mheshimiwa Spika, nitaongelea hoja tatu kama muda wangu utaniruhusu. Hoja ya kwanza ambayo napenda kuiongea katika Bajeti hii ya Ofisi ya Waziri Mkuu ni kupongeza jitihada za Serikali katika kukuza matumizi ya lugha ya Kiswahili. Katika ukurasa wa 90 wa hotuba hii inasema kwamba; “Kiswahili kimetafsiriwa katika lugha rahisi katika vyombo vinavyo toa haki kwa maana ya Sheria ya nchi lakini pia Kiswahili kimeendela kufundishwa katika vyuo vikuu vya nje ya nchi.”

Mheshimiwa Spika, hili si jambo jepesi; na wote tunakumbuka kwamba Kiswahili kimeendelea kuwa nembo ya umoja wetu kama Watanzania lakini pia kimekuwa ndio msingi wa ustawi wetu kwa sababu sisi ni watu ambao tumetawayika sana kwa makabila na lugha zetu, lakini Kiswahili kimeweza kutuleta pamoja.

Mheshimiwa Spika, pamoja na jitihada hizi kubwa za Serikali mimi ninavyoangalia ni kama vile umahiri katika lugha yetu ya Kiswahili na hasa katika lugha andishi unazidi kushuka; na hii ni kwa sababu utagundua kwamba matumizi ya nahau, semi, misemo, methali katika watumiaji wa Kiswahili yanazidi kushuka.

Mheshimiwa Spika, niruhusu nitoe mfano mwepesi; ukiwaita vijana wa darasa la nne ambao tunaamini kwamba ndio wameweza kujua kusoma na kuandika halafu uwaambie hivi; ninaomba muniandikie jina la Mwenyezi Mungu Subhanahu Wa Ta’ala baadhi yao wataliandika hilo jina kwa herufi kubwa, lakini wengine wataliandika jina hilo hilo lakini kwa herufi ndogo, na sisi wote tunajua kwamba jina ambalo ni kuu kiasi hicho linapaswa kuandikwa kwa herufi kubwa na ni makosa sana katika vitabu vya dini kulishusha hadhi ukaliandika kwa herufi ndogo.

Mheshimiwa Spika, lakini msingi wa hoja yangu ni nini? Ni kwa sababu hawakujengwa kuelewa tofauti baina ya mambo haya; na sasa sisi tunataka kukipeleka Kiswahili chetu kama bidhaa kwa watu wa nje, sasa tunapelekaje Kiswahili kama bidhaa kwa watu wa nje kama sisi msingi wetu hapa ndani si mzuri?

Mheshimiwa Spika,kule kwetu Ukerewe iwapo unachochea viazi; maana viazi ni chakula kikuu kule kwetu; ukianza na moto mdogo mdogo baadae vile viazi hata ukichochea sana havitaiva kabisa. Maana yangu ni kwamba, kama msingi wa lugha ya Kiswahili utajengwa vibaya hapa chini katika shule za awali, maana yake tusitegemee maajabu huku juu.

Mheshimiwa Spika, na Waingereza walifanikiwa sana kukifanya kingereza kikawa ndiyo lugha takriban ya ulimwengu mzima. Sisi pia tunayo nafasi sasa. Yawezekana hii ndiyo nafasi yetu kama Watanzania kuifanya lugha yetu iweze kuwa ni lugha ya bara zima lakini pia iweze kuwa ni lugha ya mataifa mengine. Sisi ndio chimbuko, sisi ndio chanzo cha lugha hii ya Kiswahili. Kwa nini wenzetu majirani wafanye jitihada hatimae watupite?

Mheshimiwa Spika, kwa hiyo mimi nataka kusema, kwamba tunahitaji kujenga msingi imara wa matumizi ya lugha ya Kiswahili katika ngazi zote kuanzia zile za awali; na ikiwezekana, na ikiwezekana tutumie nguvu kubwa kuwaomba wafundishaji wa Kiswahili wapigwe msasa ili watujengee watoto ambao wanaweza wakaongea kwa umahiri na wanaweza wakaandika kwa umahiri.

Mheshimiwa Spika, mchango wangu huu usichukuliwe kama mjadala wa nini lugha ya kufundisha hasa katika Vyuo Vikuu, hapana. Mimi huwa si muumini wa mjadala huu, mimi ni muumuni wa kwamba kama mazingira yanaturuhusu tuwe mahiri katika lugha ya Kiswahili ambayo ni lugha yetu ya Taifa; lakini pia tuwe mahiri katika lugha ya kingereza ambayo ni lugha ya biashara.

Mheshimiwa Spika, na unapokuwa mahiri katika matumizi ya lugha unakuwa na ujasiri. Yaani huwezi kwenda mahali umeitwa ukaongee ukatoe muhadhara, ujasiri utakuja kwa sababu ya huo umahiri. Kwa hiyo hoja yangu hapa ni kwamba, tunayo nafasi kama taifa la kubidhaisha Kiswahili chetu na kwa jinsi hiyo tuichukue kwa jitihada unganishi. Kama ni vyuo, kama ni watunga Sera, kama ni wafundishaji basi tulishughulikie jambo hili ili hatimaye na sisi tuweze kupenyeza lugha yetu kuwa lugha ya kimataifa lakini iliyojengewa msingi imara.

Mheshimiwa Spika, jambo lingine ambalo ningependa kulichangia ni katika ukurasa wa 29 wa Bajeti ya Waziri Mkuu. Katika ukurasa huo tunapongeza jitihada za Serikali ambazo zimeelekezwa katika kuongeza bajeti ya kilimo, kupanua eneo la umwagiliaji na kuweka ruzuku katika mbolea na upatikanaji wa mbegu bora kama mahitaji muhimu ya kufanya kilimo chetu kiweze kuwa na tija.

Mheshimiwa Spika, hata hivyo, kuna jambo hapa ambalo huwa linasahauliwa na jambo hili ambalo linasahauliwa ni la mkulima yule mdogo mdogo. Hapa ndani ya Bunge utakuta kuna Wizara yenyewe inajinasibu na ni jambo zuri kwamba tunataka tumtue mama ndoo kichwani, jambo ambalo linapongezwa sana kwa sababu ni kweli Wizara ya Maji wamefanya jambo kubwa sana, lakini huyu mkulima mdogo nilitamani hata kama sio katika bajeti hii, tuje na slogan, tuje na usemi wa kwamba ni lini tutamtua mkulima mdogo wa nchi hii jembe la mkono?

Mheshimiwa Spika, lile jembe linafanya tu mikono inakuwa sugu, halina tija, yaani mtu analima hekari nyingi sana, anatumia muda mrefu sana na kula yake inakuwa ni ngumu na hawezi kupata maendeleo kupitia jembe hili la mkono. Kwa hiyo, mchango wangu ni kwamba kama haiwezekani katika bajeti hii, lakini tuje na Mkakati ambao utamtua mkulima mdogo wa nchi hii jembe la mkono. (Makofi)

Mheshimiwa Spika, hoja yangu ya tatu, naamini muda wangu unaruhusu ni matumizi ya mifumo ya TEHAMA. Serikali imefanikiwa sana na hasa ilipoanzisha mfumo ule wa GEPG katika makusanyo ya fedha za Serikali. Pia lengo lingine la kuwa na mifumo hii pamoja na kurahisisha kutoa huduma, lilipaswa kuwa ni kupunguza ubadhirifu kupitia mifumo hii. Sasa katika Ukurasa wa 70 katika hotuba ya Bajeti ya Waziri Mkuu wanasema kuhusu habari za rushwa, kesi za rushwa zilizoendeshwa mwaka 2022 ni 696 na 248 ziliamuliwa na 142 walikutwa na hatia”.

Mheshimiwa Spika, sasa katika utendaji wa Serikali Afisa Masuuli yeye check yake ni yule Mkaguzi wa Ndani, lakini pia Afisa Masuuli hawezi kuamua kutoa fedha katika akaunti ya benki bila kuwa na Mhasibu. Hivi kwa nini rushwa inaendelea kutawala? Kwa nini ubadhirifu unaendelea kuwepo? Je, ni kwa sababu hatua zinazochukuliwa ni kidogo? Je, hawa watu wanatoa wapi ujasiri? Kwa nini hawana hofu? Je, hatua zinapochukuliwa zinahusisha watu watatu au idara tatu ya Afisa Masuuli mwenyewe, ya yule Mkaguzi wa Ndani na yule Mhasibu wake wote wanashirikiana katika jambo hili.

Mheshimiwa Spika, tungetamani kuiomba Serikali, mifumo ya TEHAMA inayoanzishwa iweze kuwa na lengo la makusudi la kuhakikisha kwamba kila mtu anapata mrejesho ili kudhibiti ubadhirifu wa mali ya umma.

Mheshimiwa Spika, nimalizie kwamba, wakati mwingine mifumo hii ya TEHAMA inakuwa ndio sababu ya hasara kwa wananchi. Mfano mdogo kabisa, mfumo unakuwa uko down pale Bandari, kwa mfano, mtu anayetoa gari, halafu siku zikipita hasara inakuja kwa mwananchi wakati mfumo ulikuwa ni hasara ya Serikali. Hebu watusaidie mifumo iweze kuwa sababu ya kurahisisha, lakini pia kutoa huduma ambayo ni njema ambayo haimpi hasara yule ambaye ni mwananchi wa kawaida. (Makofi)

Mheshimiwa Spika, kwa kusema hivyo, ahsante sana na naunga mkono hoja. (Makofi)

MHE. PROF. SHUKRANI E. MANYA: Mheshimiwa Naibu Spika, nakushukuru kwa kunipa nafasi na mimi niweze kuchangia hotuba ya bajeti ya Ofisi ya Makamo wa Rais Mazingira na Muungano. Mimi nitajikita katika sehemu ile ya Mazingira.

Mheshimiwa Naibu Spika,ni kweli kwamba suala la mazingira ni mtambuka, na kama walivyotangulia wenzangu lina gusa Wizara na taasisi mbalimbali za Serikali pamoja na Sekta binafsi; na kwa jinsi hiyo tungetamani hata kwa namna ambavyo suala la mazingira linashughulikiwa ndani ya Serikali liweze kuwa na mfumo ambao pia ni jumuishi; la sivyo likiachiwa Wizara moja kama Wizara moja tutaona kwamba athari zake zinaweza zisishughulikwe ipasavyo.

Mheshimiwa Naibu Spika, Katika kuchangia hoja hii na mimi ningependa kuendelea kuweka msukumo zaidi, kwamba bajeti inayotengwa kutoka fedha za ndani kwa miradi ya maendeleo bilioni 1.6 dhidi ya bilioni 15 za wahisani nadhani hatujitendei haki. Tunapaswa tukubali kwamba wakati mwingine changamoto zinazotokana na athari za mazingira ni changamoto ambazo ni zetu binafsi kuliko hata zile ambazo zinatoka kwa fedha za wahisani na kwa hiyo tuombe Serikali; kwa mwaka huu kama ilivyopendekezwa sawa; lakini kwa miaka ijayo tuendelee kuweka msukumo wa kuongeza bajeti ili itusaidie kuweza kushughulikia hoja za mazingira ndani ya nchi yetu wenyewe.

Mheshimiwa Naibu Spika, na nipende kuwapongeza Serikali kwa jinsi ambavyo wamekuja na kampeni ya upandaji miti kote nchini. Lakini kampeni hii ingefanikiwa sana iwapo kungekuwa na mwongozo wa aina gani ya miti ipandwe kulingana na hali halisi ya maeneo husika. Kuna hatari ya kupanda miti katika vyanzo vya maji, na tunajua kuna miti ya mikaratusi, ukiipanda kwenye chanzo cha maji itanyonya maji yote na chanzo hicho kitakauka. Sasa tumeanzisha kampeni nchi nzima lakini mwongozo unachelewa. Tuwaombe Wizara waharakishe mwongozo kwa kuangalia ikolojia ya mahali husika ili wapande miti kulingana na mahitaji ya eneo husika, hilo litaweza kuwa na tija zaidi.

Mheshimiwa Naibu Spika, lakini pia nilikuwa nikiwaza kidogo, kwamba kama tungekuwa tunafanya maamuzi haya ya kujumuisha pamoja; muda mfupi uliopita Serikali imejenga majengo mengi sana ya taasisi za Serikali kwa maana ya shule na hospitali; laiti tungeliongeza fedha kidogo halafu tukaweka mifumo ya ukasanyaji maji katika taasisi hizi maana yake ni kwamba tungekuwa na maji ya kutosha kwa ajili hasa ya kumwagilia miti hii ambayo tunataka ipandwe nchi nzima. Kwa hiyo wakati mwingine tunapokuwa tunakuja na hoja ambazo ni jumuishi tuone kwamba tunaweza tukalisaidia. Leo kama kila shule iliyojengwa ingekuwa na mfumo wa ukusanyaji maji au kila hospitali iliyojengwa ingekuwa na mfumo wa ukusanyaji maji tungeona kwamba maji yangekuwepo yakutosha. Hata kumwagilia miti itakayopandwa na hata ukame utakapokuja bado miti inaweza ikakua vile vile.

Mheshimiwa Naibu Spika, muda uliobaki naomba nichangie kuhusu uchafuzi wa mazingira katika maeneo ya makazi; na haya yanasimamiwa vizuri tu kwa bajeti iliyopo, kwa hiyo tunachosisitiza hapa na kuomba ni usimamizi wa taasisi husika.

Mheshimiwa Naibu Spika, jambo la kwanza ni kelele na mitetemo katika makazi ya watu. Bado tunashuhudia katika nchi ambayo tuko katika uchumi wa kati, nchi ya wastaarabu baada ya saa nne usiku tunashuhudia kelele kutoka katika vilabu, kutoka katika nyumba za ibada. Sijui kuna shida gani katika hili, lakini sio sawa, kwamba katika nchi ya wastaarabu bado tuendelee kusikia mziki anao upenda DJ wa klabu husika wakati mimi siupendi mziki kwa wakati huo na ninahitaji kulala; na mara nyingi imetusumbua tunakwenda mahali kufanya kazi katika mji husika lakini unalazimika kusikiliza mziki uliochaguliwa na klabu hadi saa nane usiku, hili jambo halipendezi.

Mheshimiwa Naibu Spika, tunaomba tena kwa mara nyingine, NEMC wanaweza, mahali kwingine walikwenda na wakapiga stop na haikuendelea tena; lakini mahali kwingine wanatoa faini tu na bado watu wanaendelea kupigia watu kelele usiku. Tunadhani kwamba sisi ni nchi ya wastaarabu ambayo inapofika saa nne usiku hatuhitaji kuendelea kupigiwa kelele.

Mheshimiwa Naibu Spika, jambo lingine, na hili nalo linahitaji usimamizi wa kawaida tu. Mfumo wa ukusanyaji wa taka ngumu. Nilikuwa nataka nipendekeze kwa Wizara na taassisi husika. Kwamba, mbona sisi katika nchi yetu leo bado tunachanganya maganda ya ndizi na ya viazi pamoja na chupa ya coca cola na heineken iliyoisha halafu wote unakuwa ni uchafu mmoja upelekwe dampo, kwa nini? Yani tumeshindwa kama nchi kutoa elimu ya kwamba taka zinazotoka jikoni zitengwe mahali fulani, chupa zitengwe mahali fulani hata basi ziende zikatumike tena. Ninadhani tutatenda haki sana iwapo tutawaambia wananchi wetu waweze kutenganisha aina ya taka za nyumbani ili kwamba ziweze kutumika vizuri.

Mheshimiwa Naibu Spika, jambo lingine ni kuhusu viwanda. Viwanda vingi sana vimejengwa katika maeneo ya makazi, na wakati mwingine viwanda hivyo vinatoa moshi mzito na kutiririsha maji machafu katika maeneo ya makazi. Kwa mfano ni wakazi wa Kibangu Makuburi. Viwanda vile vilivyoko pale EPZA vinaendelea kutoa moshi mzito pamoja na kutiririsha maji machafu. Hili hebu NEMC walisimamie vizuri. Kupiga faini peke yake hakutoshi, unapiga faini leo lakini tatizo bado lipo.

Mheshimiwa Naibu Spika, jambo la mwisho, sijui kama ni mimi binafsi lakini nadhani kwamba Watanzania wote tunaona. Sasa hivi maeneo ya mjini, hasa katika Jiji la Dar es Salaam na Mkoa wa Pwani utagundua kuna vituo vya mafuta vinajengwa katika makazi ya watu kila baada ya mita 100, na wakati mwingine vituo hivi vya mafuta viko upande wa kushoto na kulia mwa barabara ya lami. Sasa unajaribu kujiuliza, kwa nini hali hii iko hivyo? Hivi hatuoni hatari ya kwamba vituo vya mafuta viko katika makazi ya watu na wakati mwingine havina hata uzio? Hivi ikitokea ajali ya moto tutasemaje? Kwamba ni kwa sababu hatuwezi kusimamia? Au ni kwa sababu tumeona hii hali ya kujenga holela ya vituo vya mafuta iendelee katika makazi ya watu? Sidhani kama hili ni jema kwa usalama wa Raia wa nchi yetu. Tunaomba sana Wizara husika iweze kulishughulikia kwa ufasaha. Utitiri wa vituo vya mafuta katika makazi ya watu katika jiji la Dar es Salaam si afya na wala si jambo la usalama kwa usalama wa raia.

Mheshimiwa Naibu Spika,baada ya kusema hayo najua muda wangu unakwisha, naomba niunge mkono hoja, ahsante sana.

MHE. PROF. SHUKRANI E. MANYA: Mheshimiwa Mwenyekiti, nakushukuru kwa nafasi ya kuchangia hoja ya Waziri wa Madini ambayo inatamani tupitishe Bajeti ya shilingi 89.3 kwa ajili pia ya malengo makubwa ya kukusanya maduhuli yanayofikia Trilioni
1.006 na nitangulie kuwaomba Waheshimiwa Wabunge kwamba kesho yetu ya madini kama sekta ni kesho njema na hivyo tuunge hoja mkono kwa kupitisha Bajeti yao. (Makofi)

Mheshimiwa Mwenyekiti, katika sekta ambazo tumeshuhudia ukuaji wake mwaka hadi mwaka ni sekta ya madini na ni kweli kwamba kwa mwendo ambao tunakwenda nao ile asilimia 10 ya kuchangia Pato la Taifa kufikia Dira yetu ya Taifa ya mwaka 2025 itaweza kufikiwa bila shida. Hii inatokana na maono makubwa ya Wakuu wetu wa Nchi lakini pia na uongozi mzuri wa Wizara na Taasisi zilizo chini yao, pia na uelewa mkubwa wa wadau kwa maana ya wachimbaji wakubwa na wadogo pamoja na watu wote ambao wanajihusisha na sekta ya madini.

Mheshimiwa Mwenyekiti, niruhusu nitoe pongezi za dhati na za pekee sana kwa Mheshimiwa Rais Dkt. Samia Suluhu Hassan kwa diplomasia yake ya hali ya juu. Hii ni kwa sababu katika ile ziara ya Makamu wa Rais wa Marekani tulisikia ahadi ya kujengewa kiwanda kinachotengeneza betri kwa kutumia madini yetu ya nickel. Huu ni ukombozi mkubwa na lazima tumpongeze sana Rais jinsi ambavyo anajua kutumia diplomasia yake katika kuvutia uwekezaji nchini.

Mheshimiwa Mwenyekiti, kinachochagiza ukuaji huu wa sekta pamoja na mambo mazuri ambayo tunayashuhudia ni pamoja na yale mabadiliko ya Sheria ya Madini ya mwaka 2017. Ni kweli kwamba hatua kubwa imepigwa na hasa katika kuwawezesha Watanzania kushiriki kutoa huduma katika migodi lakini pia na kuwahudumia wachimbaji wadogo, kama kuna Wizara inatamani kujua namna local content inavyotekelezwa waende Wizara ya Madini. Kwa hiyo, hilo ni jambo la kujivunia na tunawapongeza sana.

Mheshimiwa Mwenyekiti, hata hivyo katika miaka hii Sita ya kuwepo kwa Sheria ya Madini ni muhimu pia tukafanya tathmini kuona kama zile fikra tulizokuwa nazo mwaka 2017 zinatekelezeka zingine au zingine hazitekelezeki na kwa jinsi hiyo kuna mambo ambayo kama Wizara wanaona kwamba hayakuwa sawa na matarajio basi yanaweza yakaletwa ili kwamba yaweze kurekebishwa na moja ya mambo kama hayo ni leseni hodhi.

Mheshimiwa Mwenyekiti, leseni hodhi zimerudishwa Serikalini kwa njia ya sheria lakini wawekezaji nao bado ni kama hawana ridhaa nalo, lakini pia wachimbaji wadogo wanaziangalia na kuzichokonoa fulani kwa hiyo unakuta kwamba siyo sisi wala Serikali wala wawekezaji wanaonufaika nadhani hili Mheshimiwa Waziri anaweza akaona kama ndani ya muda huu linamletea shida, basi anaweza likafanyiwa marejeo.

Mheshimiwa Mwenyekiti, pia wakati Tume ya Madini inaanzishwa ilileta pamoja watumishi ambao walikuwa na viwango tofauti vya mshahara, na ilitegemewa katika kuleta upatanifu na ulinganifu, wale wadogo wasogezwe katika wale waliokuwa na mshahara mkubwa, lakini jambo hili halikufanyika hivyo badala yake wale wakashushwa.

Mheshimiwa Mwenyekiti, hili linapunguza morale na wakati ambapo ndio watu unaowategemea waweze kukusanya maduhuli ya trilioni moja. Sasa hawa ni watumishi, walikuwa juu halafu wakashushwa na ukiangalia hiyo payroll kama mtu alikuwa ana commitments zake huko nyuma, wengine walipata mshahara negative (hasi), anaendaje kukusanya maduhuli huku hana fedha? Kwa hiyo, hili nadhani liko kwenye Ofisi ya Mheshimiwa Simbachawene Wizara ya Utumishi hebu vuta mafaili ungalie hawa watu, kwa sababu pia wakati mwingine Serikali tujifunze kulipa ujira sawasawa na kazi ya mtu.(Makofi)

Mheshimiwa Mwenyekiti, mtu anakwenda Mererani kilomita mbili anakwenda kuchukua Tanzanite ya bilioni tatu halafu anapoileta juu badala ya kuthaminisha mshahara wake unahesabika maelfu kadhaa. Nadhani tujifunze kulipa kwa kadri ya ujira wa mtu. Siyo sawa mtu aliyezama kilomita Mbili analeta madini ya thamani ya bilioni tatu mshahara wake mwisho wa mwezi unahesabika. Yeye si naye ana roho, nyama na damu jamani au? Kwa hiyo, hilo nadhani Mheshimiwa Simbachawene unaweza ukaliangalia hebu livute katika mafaili yako wasaidie hawa watumishi wa Tume ya Madini ili morale yao ipande ili waweze kukusanya maduhuli ya Trilioni 1.006. (Makofi)

Mheshimiwa Mwenyekiti, nije sasa kwenye hoja yangu ambayo nataka kuichangia asubuhi hii ya leo. Siasa za Kimataifa zina makundi ya wenye uchumi Nchi Saba tunawaita G7, pia siku za karibuni kuna kundi la watu wanaitwa BRICS hawa ni Brazil, Urusi, India pamoja na China na Afrika Kusini. Hawa watu katika kujaribu kuondoa matumizi ya dola kwa sababu ni kama ni makundi yanayoshindana wameamua kwamba wao watakalolifanya kubwa ni kununua dhahabu kwa wingi, kuweka akiba katika nchi zao. (Makofi)

Mheshimiwa Mwenyekiti, kwa nini naleta siasa hizi za Kimataifa katika mjadala wangu asubuhi ya leo? Hoja hapa ni kwamba kama hawa ambao wanajaribu kuona kwamba ili uchumi wao uweze kutengemaa wanaiona dhahabu kuweka akiba kama njia ya kuimarisha uchumi kwa maana ya kwamba wakati ujao yawezekana nani ajuaye dola yawezekana isiwe na nguvu katika kufanya biashara ya Kimataifa.

Mheshimiwa Mwenyekiti, hoja yangu ni kwamba na kwa sababu pia sheria yetu inaturuhusu Kifungu cha 88 cha Sheria ya Madini, Kifungu Kidogo cha Pili kinasema mrabaha hapo mbele uweze kukusanywa kwa thamani ya madini yaliyosafishwa (refined gold) ili itusaidie na sisi kama nchi tuweze kuwa na akiba ya dhahabu, ili tuweze kulinda na kutegemeza uchumi wetu ambao unaendelea kukua siku kwa siku. (Makofi)

Mheshimiwa Mwenyekiti, hoja yangu ni kwamba dhahabu tunayo, refinaries, tunazo hebu sasa tufikirie yaani ifikie mahali tunapopanga mipango yetu ya uchumi na kuukuza basi tununue dhahabu na kuiingiza katika benki yetu ya nchi. (Makofi)

Mheshimiwa Mwenyekiti, hoja yangu nyingine niongee habari ya Liganga na Mchuchuma kidogo, pamoja na kwamba inapenda kuongelewa katika Wizara ya Viwanda lakini bado ni madini na wala siyo bidhaa hadi pale yalipo kwa hiyo ni sawa tu kuiongelea katika muktadha wa madini.

Mheshimiwa Mwenyekiti, Liganga kuna chuma, vanadium na titanium. Madini yote ambayo yana thamani kubwa sana, lakini pia Mchuchuma kuna makaa ya mawe mazuri kabisa na kimsingi ndio huwa kuelelezo cha makaa ya mawe katika mfuatano wa madini Tanzania. Sasa hawa watu walipewa leseni kwenye kampuni ya ubia mwaka 2014 na sheria zetu za madini zinawaruhusu angalau miezi 18 wawe wameanza uchimbaji hawajaanza.

MWENYEKITI: Malizia mchango wako Mheshimiwa muda wako umeisha.

MHE. PROF. SHUKRANI E. MANYA: Mheshimiwa Mwenyekiti, basi ninakushukuru kwa hayo, wakati mwingine Mungu akijaalia. (Makofi)

MHE. PROF. SHUKRANI E. MANYA: Mheshimiwa Spika, nashukuru kwa kunipa nafasi ya kuchangia hoja ya Waziri wa Maji, ambayo anataka Bunge limuidhinishie bilioni 756.21 kwa ajili ya kuendelea kuwapelekea huduma ya maji watanzania. Nakushukuru sana.

Mheshimiwa Spika, moja ya sekta ambazo zimeiheshimisha Serikali ya Awamu ya Sita ni sekta ya maji. Hii ni kwa sababu ya miradi mingi ambayo imekwenda moja kwa moja kwa wananchi na haya hayawezekani isipokuwa kwa utendaji mzuri wa watendaji wa Wizara, Mheshimiwa Waziri, Naibu Waziri, Katibu Mkuu na Naibu Katibu Mkuu pamoja na watendaji wote. Kwa msingi huo kwa kweli pongezi wanzozipokea wanastahili. Kwa mtindo wanaokwenda wanaitekeleza kabisa azma ya Mheshimiwa Rais, kuwatua wanawake ndoo kichwani na tunawaombea baraka zote za Mwenyezi Mungu juu ya hili. (Makofi)

Mheshimiwa Spika, nitangulie kuunga hoja mkono kwamba Wabunge wote tuweze kukubali bajeti hii ya bilioni 756.21 iweze kwenda kuwasaidia wizara kutekeleza majukumu yao katika mwaka fedha 2023/2024.

Mheshimiwa Spika, ninazo hoja tatu za kuchangia katika hotuba ya Waziri asubuhi ya leo.

Mheshimiwa Spika, moja ni ambayo imezoeleka kwa lugha rahisi ya local content lakini kiswahili chake ni uwezeshaji watanzania kushiriki ujenzi wa miradi mikubwa ya maji. Katika hoja hii mara nyingi sana tunazo hoja mbili muhimu kwa nini watanzania au kampuni za kitanzania huwa hazipewi kandarasi katika ujenzi wa miradi mikubwa ya maji.

Mheshimiwa Spika, moja ni uwezo wa kitaalamu; pili, ni mtaji. Lakini kama nitakavyoongea haya mambo mawili yametuchelewesha na kwa misingi hiyo fedha nyngi imeendelea kupelekwa kwa kampuni za nje kumbe tunaweza. Kwa sababu gani ninasema hivi? Ukweli si kwmba hawana uwezo. Je, wamepewa nafasi kuonesha uwezo wao? Kamati yetu ya Maji na Mazingira ilitembelea mradi wa Dareda – Sigino – Singu – Bagala ambao pia unaleta maji katika Mji wa Babati. Tulichokiona Mradi huu ulisanifiwa na wazawa, wale wa BAWASA, wataalam wazawa lakini mradi huu pia umejengwa na wazawa. (Makofi)

Mheshimiwa Spika, mradi huu pia ukaokoa bilioni 15 ukatumia bilioni 12.7 badala ya bilioni 27 na unatekelezeka kwa ubora uleule. Hoja hapa ni kwamba kumbe wataalam wetu wanaweza. Tujifunze kupenda cha kwetu, kwa sababu mara nyingi sana tukikaa hapa tuna dhana ya kwamba watanzania hawawezi kumbe watanzania wanaweza kama watapewa nafasi, kama watawezeshwa hilo limedhihirika wazi. (Makofi)

Mheshimiwa Spika, mimi nampongeza Mheshimiwa Waziri, pomoja na menejimenti yake kwa kuwaamini watalamu hawa ambao wameweza kutekeleza mradi kwa uwezo mkubwa sawasawa na miradi mingine ambayo tumeitembelea. Na kwa jinsi hiyo liwe ni funzo ndani ya Serikali yetu, kwamba wazawa wapewe nafasi na pia wapewe mitaji. Na wakati mwingine, kama tumeona uwezo wao ni mzuri wahamasishwe kufungua kampuni zao ili waweze kuchukua kandarasi kubwa badala ya kusubiri mtu astaafu miaka sitini halafu ndipo atumie utaalamu wake kwa kufungua kampuni. Wahamasishwe kufanya hivyo ili huko mbele katika miradi mikubwa hii inayoendelea kujengwa hapa nchini tupate kampuni za Kitanzania ambazo zitashindana ndani pamoja na nje ya nchi. Kwa hiyo hilo ni jambo zuri la kujifunza kutoka Ofisi ya Babati jinsi ambavyo wanatekeleza mradi wao wenyewe.

Mheshimiwa Spika, hoja yangu nyingine inatokana na ziara hiyohiyo ya Kamati tulipotembelea katika maeneo ya Nzega. Kumekuwa na uzoefu wa wananchi ambao wanaamua kuanzisha makazi mbali kidogo na wenzano; wanakaa kwenye mashamba huenda ya babu zao. Sasa mradi unatekelezwa halafu wao wako mbali kidogo, kwa hiyo Serikali inatumia gharama kubwa kuwapelekea watu wachache mradi wakati ni kwa sababu wao waliamua kujitenga; na nadhani hili pia ndio limeleteleza hizi shule shikizi kwa sababu watu wachache wapo mahali walikoamua kwenda lakini Serikali inalazimika kuwapelekea huduma.

Mheshimiwa Spika, hoja hapa ni kwamba nadhani kuna sababu ya sisi kupanga makazi na namna ya kurahisisha Serikali kutotumia gharama kubwa kwa ajili ya kuwapelekea watu huduma, la sivyo watu wata detach, wataenda mbali halafu wanahitaji huduma. Hivyo nilitamani kwamba Serikali iangalie, kwamba tuweze kupanga makazi kwa ajili ya kurahisisha kuwapelekea watu huduma bila kutumia gharama kubwa.

Mheshimiwa Spika, hoja ambayo pia Wabunge wengine wameiongelea, mafanikio haya tunayoyashuhudia katika Sekta ya Maji yametokana mara nyingi kwa kutumia vyanzo ambavyo ukiacha mradi wa Ziwa Victoria yanayoweza kuathirika na athari za mabadiliko ya tabia ya nchi na katika ukurasa wa 81 wa hotuba ya Waziri amedokeza juu ya mpango kabambe wa kitaifa wa uendelezaji wa maji ameuita National Water Master Plan upo katika mpangokazi wake wa kutekeleza katika mwaka huu wa fedha.

Mheshimiwa Spika, Mheshimiwa Waziri anayo bajeti moja tu ya mwakani kuelekea 2025. Ningemsihi Mheshimiwa Waziri, katika mpango wake huu hebu ile tunayoiongelea kama gridi ya taifa ya maji hebu iweke, itakupa mileage, itakupa cha kuzungumza baada ya wewe kumaliza uwaziri wako.

Mheshimiwa Spika, ni kwa sababu gani nasema hivi, hii itatusaidia pia kuanza kutumia maji kutoka katika vyanzo ambavyo havikauki. Yaani Misri wanatumia maji ya chanzo kikubwa kutoka Ziwa Victoria, wanakunywa wanamwagilia wanapata faida lakini sisi tunavyanzo vikubwa vya maji lakini hatuja vitumia vizuri. Kwa hiyo katika ule mpango kabambe wake ninamsihi sana Mheshimiwa Waziri; kwamba haina maana watu kama wa Kisiwa cha Ukerewe ambao wao wanazungukwa na maji lakini leo hii bado upatikanaji wa maji ni asilimia 57, siyo sawa.

Mheshimiwa Spika, Mheshimiwa Waziri watu wa Katavi, Rukwa watu wa Mbeya watu wa Kigoma wanazungukwa na ziwa ambalo lina kina kirefu sana lakini bado hawatumii maji ya kutosha. Mheshimiwa Waziri mcheza kwao hutunzwa, kwenye National Water Master Plan wayaingize haya na atakwa amefanya vizuri sana.

Mheshimiwa Spika, ahsante sana nakuksukuru kwa kunipa nafasi. (Makofi)

MHE. PROF. SHUKRANI E. MANYA: Mheshimiwa Spika, nakushukuru kwa kunipa nafasi ya kuchangia hoja ya Waziri wa Maendeleo ya Jamii, Jinsia, Wanawake na Makundi Maalum, ambae anataka Bunge lako liweze kumpitishia bajeti ya bilioni 74.2 ili aweze kutekeleza majukumu yake. Pia, mimi nitangulie kuunga hoja mkono kwamba Waziri tutakupitishia bajeti hiyo ili uweze kwenda kushughulikia ustawi wa jamii yetu. (Makofi)

Mheshimiwa Spika, nitangulie kumpongeza waziri pamoja na naibu wake na watendaji wake kwamba, wizara yao ndani ya muda mfupi tangu imeundwa wameweza kutengeneza miongozo na kuanzisha madawati ambayo watatathimini utendaji kazi wao ili mwishowe tuweze kuona kwamba wanafikia ule ufanisi ambao unatarajiwa baada ya kuandaa hiyo miongozo pamoja na madawati waliyoanzisha mahali pote yalipo aanzishwa. Lengo ni jamii yetu iendelee kupata ustawi na maadili yaweze kupatikana lakini pia kushughulikia changamoto ambazo zinaikabili jamii yetu.

Mheshimiwa Spika, asubuhi ya leo ningependa kutoa mchango wangu kuhusu sehemu moja ya kwanza inayohusiana na elimu ya makuzi pamoja na malezi ya mtoto.

Mheshimiwa Spika, ujenzi wa tabia ya mtu inafanyika katika miaka saba ya awali. Katika miaka saba hii ya awali ndipo mtoto katika akili yake changa anaweza kuelekezwa mambo yaliyo mema na akili yake changa iko tayari kupokea kutoka kwa wazazi wake. (Makofi)

Mheshimiwa Spika, pia tunaambiwa kwamba katika miaka hiyo saba ile mitatu ya awali ndiyo ya msingi kabisa maana ndipo tunapojenga msingi wa kupokea maadili, msingi wa kuchambua yaliyo mema na ndio maana napenda nitumie mitahli moja inayotoka katika kitabu cha Mithali 22:6 inasema “Umlee mtoto katika njia impasayo naye hataiacha hata atakapokuwa mzee”.

MBUNGE FULANI: Haleluya.

MHE. PROF. SHUKRAN E. MANYA: Mheshimiwa Spika, sasa, kama hilo ndilo hoja ya kwamba malezi ya mtoto angali mtoto mdogo akilelewa vizuri hataweza kuiacha njia hii hata uzee wake. (Makofi)

Mheshimiwa Spika, maana yangu ni nini? Katika kipindi hiki cha miaka ya awali na ndio mana tunapendekeza miaka hii ya awali, mtoto aweze kukaa na wazazi wake. Wazazi wake wapate namna ya kumuingizia maadili wanayoyataka wao. Kwa hiyo, ndio muda wa kumlinda mtoto yaani first line of defense (hatua ya kwanza ya ulinzi wa maadili ya mtoto ni akiwa nyumbani kwao) ndipo ambapo anawekewa misingi ambayo ataweza kuiishi hata huko baadae. (Makofi)

Mheshimiwa Spika, kwa hiyo, anapokuwa amelindwa ndio muda wa kumweleza mtoto kwamba wewe ni wa jinsia ya kike, wewe ni wa jinsia ya kiume na wala hakuna trans gender wakati huo akiwa mdogo. Yaani asifike mahali eti akishakuwa mtu mzima anakutana na mafundisho ya kwamba eti kuna jinsia ya katikati hapa, hapana. Akiwa mtoto mdogo ndio wakati wa kumweleza, ndio wakati wa kumweleza mtoto, wewe unapaswa kujitambua kwamba ukiwa wa jinsia ya kiume au ya kike hakuna kuguswa na mtu yeyote yule sehemu zako za siri. Huu ndio wakati. (Makofi)

Mheshimiwa Spika, pia ndio wakati wa kumuonesha mtoto upendo, ndio wakati wa kumuonesha mtoto imani, kujenga naye imani na ujasiri wa kwamba iwapo mtu awae yote si mjomba, si baba mdogo, si shangazi, mtu awae yote atakapo kutendea jambo lolote ambalo si jema baada ya kumfundisha jema, apate imani na ujasiri wa kuja kumwambia baba yake au mama yake kwamba fulani amaenitendea hivi, huu ndio wakati. (Makofi)

Mheshimiwa Spika, pia, kwa jinsi hiyo kama hivyo ndivyo, huu wajibu unawaangukia wazazi na hasa akinamama. Na ni wajibu ambao haupaswi kuahirishwa wala haupaswi kupokezana. (Makofi)

Mheshimiwa Spika, kwa jinsi hiyo niombe sana, yawezekana kweli jamii yetu inahangaika kutafuta mali, yawezekana kweli tunajaribu kutengeneza namna ya kujenga chumi zetu za familia, ni kweli.

Mheshimiwa Spika, kwa sababu ni wajibu ambao hauhamishiki, kwa sababu ni wajibu ambao hauwezi kuahirishwa, wazazi tusiseme huu usemi ambao tunapenda kusema kila wakati “sina muda” hapana. Wazazi tutenge muda hata kama majukumu yetu ni makubwa kiasi gani yanatutaka, ni lazima kila siku inayopita tutenge muda wa kukaa na watoto wetu na usemi wetu wa kusema sina muda hiyo sio usemi unaopaswa kusemwa na mtu aliye na mtoto mdogo ambae ni mzazi anaetambua kwamba huu ndio wakati wa kujenga maadili ya mtoto wake. (Makofi)

Mheshimiwa Spika, mbona hata kama tunakuwa busy mbona tunakuwa na muda wa whatsApp, twitter na facebook katika simu? Si ni bora tuache hiyo Facebook, tuache hiyo twitter lakini tupate muda wa kujenga maadili ya Taifa lijalo. Tukifanya hivyo, mafundisho yote yanayokuja yale ambayo ni potofu hata haya ya kumwandaa mtu katika kumuingiza mtindo wa ushoga, kama ameandaliwa vizuri mtoto atakuwa anajitambua na mtoto atakataa kushawishiwa katika maadili potofu.

Mheshimiwa Spika, kwa hiyo, wazazi lazima turudi tuchukue sehemu yetu, tukae kama wazazi, tufanye wajibu unaotuangukia na wala tusisingizie shughuli za kuingiza mali au shughuli za uchumi. (Makofi)

Mheshimiwa Spika, sasa namchukua huyu mtoto kwamba pale nyumbani ameandaliwa vizuri, baadae anatamani kwenda kwenye jamii, yawezekana ni shule au yawezekana kupata masomo ya dini huko. Lazima tuweke mifumo thabiti na salama inayomhakikishia huyu mtoto ulinzi wake.

Mheshimiwa Spika, ninaposema hivi ni kweli kwamba Mheshimiwa Waziri, atasema ameanzisha madawati lakini ni lazima tuweke mifumo rahisi na myepesi ya kushughulikia iwapo hawa ambao wamepewa dhamana ya kumlinda na kumtunza wanakwenda njia ambayo sio. Maana kama walivyosema wenzangu, watu wengine ambao wameaminiwa ni shule, viongozi wa shule, wameficha maovu haya wakitamani kuyamaliza kwa njia nyepesi, hapana. Kwa hiyo, Serikali iweze kuweka mfumo ambao ni rahisi. (Makofi)

Mheshimiwa Spika, naona kama muda wangu umekwisha.

SPIKA: Dakika moja.

MHE. PROF. SHUKRANI E. MANYA: Mheshimiwa Spika, niongelee hoja ya mtoto yatima. Mtoto yatima akiwa private school (shule ya binafsi) inakuwa vigumu kurudishwa katika mfumo wa shule za Serikali. Kwa hiyo, katika dawati lake inapotokea mtoto yatima wazazi wake wamefariki, Serikali iweze kurahisisha namna ambayo huyu mtoto anaweza akasaidiwa kutoka shule ya binafsi kurudishwa katika shule ya Serikali ili wazazi wasiweze kupata shida sana katika kumhudumia. (Makofi)

Mheshimiwa Spika, nakushukuru sana. (Makofi)

MHE. PROF. SHUKRANI E. MANYA: Mheshimiwa Mwenyekiti, nakushukuru kwa nafasi ili niweze kuchangia Bajeti ya Serikali ya mwaka 2023/2024. Kwanza kabisa, nichukue nafasi ya kuipongeza Serikali kwa kuchukua hoja nyingi sana za Wabunge katika kupanga Bajeti yake. Pia jioni ya leo nitaongelea maeneo mawili ambayo ndio hasa napenda kuyaongelea yaliyochukuliwa katika bajeti ya Serikali.

Mheshimiwa Mwenyekiti, moja kabisa ni ile ambapo Serikali imedhamiria kuanzisha akiba ya dhahabu kupitia Benki Kuu. Katika ukurasa wa 18, hotuba ya Waziri inasema, naomba ninukuu: “Serikali imekamilisha taratibu za kununua dhahabu kupitia Benki Kuu ya Tanzania kwa ajili ya kuanzisha akiba ya dhahabu ya Taifa.” Mwisho wa kunukuu.

Mheshimiwa Mwenyekiti, hatua hii ni njema kwa sababu kwanza itaimarisha sarafu yetu ya Tanzania, lakini pia ni akiba kwa vizazi vijavyo, yaani hata kama migodi ya dhabu itaisha, lakini tutawapeleka watoto wetu na vizazi vijavyo kwenye vault na kuwaonesha kwamba hebu angalieni urithi wenu. Kwa hiyo, hilo ni jambo la kupongeza. (Makofi)

Mheshimiwa Mwenyekiti, natamani Mheshimiwa Waziri afanye mambo yafuatayo:-

Mheshimiwa Mwenyekiti, hadi sasa kule Benki Kuu ya Tanzania kuna kilo 418 ambazo zimekuwa zikitaifishwa kwa sababu ya makosa ya utoroshaji na kwa sababu sheria inasema kwamba, ukipatikana umetorosha hiyo itataifishwa. Sasa hizi kilo 418 zina thamani ya bilioni 53.2. Pendekezo langu achukue hizi kilo 418 apeleke zikasafishwe (refinery) ili iwe kianzio. (Makofi)

Mheshimiwa Mwenyekiti, pia ili pendekezo la Mheshimiwa Waziri liweze kuthibitika, yaani maneno yake yathibitike kwamba Serikali inaanza, kwa nini asitaje kwamba mwaka huu anaanza na kilo ngapi katika kuanzisha akiba ya dhahabu ya Taifa? Nadhani hapo atakuwa ametenda haki kuliko yaendelee kubaki kama maneno kwenye makaratasi. (Makofi)

Mheshimiwa Mwenyekiti, jambo la pili, niongelee uanzishwaji wa Tume ya Mipango. Hili pia ni jambo ambalo limeongelewa sana na Wabunge wengi na tumeona Serikali imelichukua na hatimaye kuliweka katika utekelezaji na katika hili tunawapongeza sana. (Makofi)

Mheshimiwa Mwenyekiti, sasa kuna matarajio ya wananchi katika uanzishwaji wa Tume ya Mipango. Moja kabisa, tunataka kuona kwamba Tume yetu inaondoa duplication of efforts (kurudiwa rudiwa jambo kufanywa na Wizara zaidi ya moja lakini jambo ni lile lile). Wakati fulani nilikwishasema hapa kwamba, Wizara ya Maji imekuwa ikijenga mabwawa, Wizara ya Mifugo nayo imekuwa ikijenga mabwawa, lakini Wizara ya Kilimo, kazi hiyo hiyo. Hebu tuombe sasa kwa sababu ya kuwepo kwa Tume ya Mipango hii duplication iweze kuondolewa na tuweze kupata tija kuliko mradi unaofanana ukafanywa na Wizara zaidi ya moja. (Makofi)

Mheshimiwa Mwenyekiti, jambo lingine ni kwamba tunategemea Tume yetu ya Mipango iweze kuiangalia nchi na Jiografia yake na idadi ya watu waliopo na maendeleo yaliyokwishafanyika katika eneo lile na maendeleo yanayohitajika. Mifano ambayo ni halisi, Jimbo moja unaweza ukakuta lina kata nne lakini Jimbo lingine lina kata 45, lakini wote wanasema wanapewa kilometa moja ya lami, kwa nini? Yaani kata nne, kata 45 kilometa moja ya lami? Hapana. Au VETA moja, hii inawezekanaje? Tunategemea Tume yetu ya Mipango iweze kuondoa kutokuwa na usawa katika maeneo kama hayo. (Makofi)

Mheshimiwa Mwenyekiti, utakuta hapa nchini kuna wilaya moja ina kilometa saba tu za lami tangu iwepo, nyingine ina kilometa 200, lakini zote ziko katika nchi moja. Tunategemea Tume yetu ya Mipango iweze kuangalia mahali ambapo pako disadvantaged ili waweze kushiriki keki ya Taifa sawasawana hili linajenga umoja wa Kitaifa. (Makofi)

Mheshimiwa Mwenyekiti, mfano mwingine, wakati mwingine utakuta mikoa mingine inazungukwa na Maziwa makubwa lakini huduma ya maji ni hafifu katika maeneo hayo. Tunategemea Tume yetu ya Taifa iliangalie hili ili kuweka msawazo sawa.

Mheshimiwa Mwenyekiti, pia, wakati mwingine zao moja linapokuwa linapata bei nzuri katika soko, utashangaa mikoa yote ya Tanzania wanataka wawe wakulima wa zao hilo hilo. Hii haiwezekani lazima kuwe na kanda za ikolojia na mazao yanayostawi katika eneo husika ndiyo yalimwe. Sio kwamba Tanzania nzima baadaye tunakuja tunakuta kwamba kuna mikorosho kila mahali, hapana hii haiwezekani. Kwa hiyo, tunategemea Tume yetu ya Mipango iangalie hali ya hewa, wingi wa mvua, joto, halafu iseme jamani hapa sio pa korosho, hapa ni pamba ni hivyo na si vinginevyo. (Makofi)

Mheshimiwa Mwenyekiti, katika matarajio ya Tume ya Mipango, katika mipango yake ya kitaifa, napenda sana Tume ya Mipango izingatie cultural integration, nilikuwa natafuta neno zuri hapa mwingine akanishauri kwa kuniambia ni mwingiliano wa kiutamaduni. Hili naomba nilisema hivi, tulipo hapa wote, Taifa hili lina makabila 120 lakini limeweza kulinda umoja wake kama tulivyo kwa sababu ya mwingiliano ambao tumekutana JKT, vyuoni na wengine tumeoana na kuoa kwa kuingiliana hivyo na tukalinda umoja wetu wa kitaifa na ndio maana hapa hakuna mgogoro ndani ya nchi. (Makofi)

Mheshimiwa Mwenyekiti, sasa, kuna shule za Kata. Kwa hiyo mtu atasoma primary pale pale, secondary pale pale, halafu utakuta watu wanasema naomba mkoani kwangu peleka chuo kikuu. Kwa hiyo, mtu atakuwa m-local akiwa m-local utashangaa tunajenga ukabila na ukanda. Kwa hiyo, lazima katika mipango ya kitaifa kuwe na vyuo ambavyo vitabaki katika Kanda moja ili watu tuendelee kuingiliana. (Makofi)

Mheshimiwa Mwenyekiti, la sivyo, kinyume chake utakapotengeneza Taifa la wa–local wenye ukanda mmoja, wa kabila moja kwa sababu tangu primary mpaka chuo kikuu kama ni Kagera yaani ni hao wenzako tu hao hao, hapana. Lazima tuangalie cultural integration kiasi kwamba tuendelee kuingiliana. Kwa hiyo, katika mipango yao lazima waangalie kwamba inapofikia level fulani tuwaruhusu watu waende sehemu nyingine ili tuendelee kuingiliana ili tuweze kuendelea kujenga umoja wa kitaifa, tuondoe ukanda, tuondoe ukabila. (Makofi)

Mheshimiwa Mwenyekiti, hayo ndiyo matarajio yetu katika utendaji kazi wa Tume ya Mipango ambayo tunaamini itapewa meno na kuweza kufanya kazi yake vizuri.

Mheshimiwa Mwenyekiti, nakushukuru kwa nafasi naunga mkono hoja. (Makofi)

MHE. PROF. SHUKRANI E. MANYA: Mheshimiwa Spika, nakushukuru kwa kunipa nafasi na mimi ya kuchangia katika hoja ya Mheshimiwa Waziri wa Maendeleo ya Jamii, Jinsia, Wanawake na Makundi Maalum, na cha kwanza kabisa niweze kumpogeza Mheshimiwa Rais wa Jamhuri ya Muungano wa Tanzania kwa jinsi ambavyo aliona vema kuweza kuunda tena Wizara hii kwa sababu Wizara hii inashughulikia mambo mtambuka, lakini ni kweli kwamba inashughulikia ustawi wa jamii yetu. (Makofi)

Mheshimiwa Spika, ustawi wa jamii yetu una uhusiano mkubwa sana na ustawi wa mama na mtoto; na mimi asubuhi ya leo ningependa kukita mchango wangu juu ya lengo la Wizara ambalo linasema kuendelea kuimarisha huduma za ustawi wa jamii na haki kwa familia na watoto, ikiwemo malezi ya kambo na kuasili, watu, walezi wa kuaminika, malezi, makuzi na maendeleo ya awali ya mtoto, ulinzi na usalama kwa watoto dhidi ya vitendo vya ukatili pamoja na huduma za utengamao katika familia.

Mheshimiwa Spika, na ni kwa nini niulete mchango wangu kuhusiana na hili lengo?

Mheshimiwa Spika, mimi napenda kuamini kwamba changamoto katika jamii tunaweza tukawa tunaangalia ukatili unaokuja kutokea baadae, lakini chanzo cha mambo yote haya tungetambua kwamba yanaanza katika familia. Na kwa jinsi hiyo malezi ya mtoto, elimu ya malezi ya mtoto inapaswa kutolewa katika jamii yetu tangu wazo la kutaka kuwa na mtoto linapotungwa katika mawazo ya wenzi wanaotarajiwa; na ni kwa sababu mapungufu ya elimu hii ndio chanzo cha kupata hata watoto ambao baadae tunakuja kuwaita watoto wanaokaa katika mazingira magumu.

Mheshimiwa Spika, kwa hiyo, Wizara inapotengeneza sera kwa sababu najua ni Wizara mpya, lazima ione umuhimu wa kufikisha elimu hii kwa jamii nzima ili kwamba jamii sasa iweze kujua kwamba, tunapokuwa tunatarajia kupata watoto maana yake tunaambatana na wajibu. Na jamii ifikie mahali itambua kwamba wajibu wa malezi ya watoto ni wajibu usiohamishika na hasa watoto wanapokuwa miaka zero mpaka miaka 11, ni wajibu usiohamishika. Maana mara nyingi pia unakuta katika jamii yetu tunapenda kuamini kwamba mtoto atazaliwa, atapelekwa kwa ndugu yake fulani, hapana, this is non transferable responsibility. (Makofi)

Mheshimiwa Spika, na kama ni non-transferable, elimu hii inapaswa kuwaendea watu wote wanaotarajia kuwa na watoto hapo mbeleni, maana yake baba na mama; na wajibu huu, mimi ningependekeza hata mimba inapokuwa imetungwa na kama binti anapaswa kwenda kliniki basi na yule baba naye aende kliniki akapate elimu hii asisingizie kwamba, ni majukumu, hapana. Kama anafanya kazi mahali pa kazi, waajiri watoe ruhusa baba waende kliniki wakapate elimu ya malezi ya watoto. Na kwa sababu gani nasema hivi? (Makofi)

Mheshimiwa Spika, wakati mwingine kama Taifa tumeongelea hali ya udumavu. Hali ya udumavu inatokana na kutokuwa na lishe bora wakati wa mimba. Sasa unakuja baadae kuhangaika, elimu ya msingi, elimu ya awali, sijui tuition, tuition itafanya nini kama mtoto alidumaa wakati wa mimba? (Makofi)

Mheshimiwa Spika, kwa hiyo, habari ya lishe bora lazima iwe ni elimu ambayo itapelekwa kwa watu wote wahusika. Na mimi kwa kuongelea habari ya non transferable kama jukumu la malezi, hata inapofikia kuongea habari ya elimu tunayoitoa, hivi kuna sababu ya mtoto wa miaka sita kwenda boarding? Akalelewe na nani? Na matron na hao.

Mheshimiwa Spika, sasa tunakuta kwamba tunshindwa kujenga bond kati ya baba na mama mhusika anakwenda kujenga bond na matron, anakwenda kujenga bond na mtu ambaye hamfahamu. Kwa hiyo, unakuta hata mtoto anapokua hana bond na wazazi wake, lakini tuko hapa kwenye mitaala yetu ya elimu tunapendekeza shule za boarding za watoto wadogo, si sawa, si sawa. (Makofi)

Mheshimiwa Spika, kwa hiyo, tunapokuwa tunajadili msingi wa ustawi wa jamii mimi napendekeza ndani ya Bunge lako tukufu, nimesema sentensi ambayo nitairudia tena; wajibu wa malezi yam toto mchanga kwa wazazi wake is non transferable, na kama ni non transferable maana yake si matron wa chekechea au wa shule ya awali ambaye ana jukumu la kulea mtoto wako. Na kwa msingi huo tujadili kama kweli ni sahihi kuwa na shule za kulea watoto katika umri ule mdogo. (Makofi)

Mheshimiwa Spika, elimu hii ikifikishwa napendekeza ifikishwe kwa namna zote, sasa hivi njia za kidijitali yawezekana ni za msingi sana kupeleka elimu hii. Kwa hiyo, Wizara iweke sera itakayohakikisha kwamba elimu hii inawafikia Watanzania wote ili tuweze kuwa na jamii ambayo ina ustawi.

Mheshimiwa Spika, ninaelewa muda wangu si mrefu sana niongelee jambo la mwisho katika ustawi wa jamii yetu. Ni kweli kwamba tunapenda burudani, sasa ninamfikiria mtoto mdogo aliyezaliwa yuko mahali fulani nyumbani, halafu katika jamii hiyo kuna club kubwa inayopiga muziki mdundo wake mpaka saa nane usiku na kuna mtoto mdogo hapa ambaye ngoma zake za masikio sidhani kama zinaweza kuhimili huo muziki. Lakini watoto wako majumbani, kuna wazee wenye pressure majumbani, kuna wazee ambao wanatamani utulivu lakini ngoma inadunda mpaka saa nane usiku, inasambaa kilometa tano kutoka ukumbi wa mahali ilipo, si sawa. (Makofi)

Mheshimiwa Spika, naomba nikutolee tu mfano unatoka hapa Dodoma unakwenda Mbeya unakwenda kwa ajili ya kuhudumia wananchi wako, halafu usiku huo unaofika umefika saa nne usiku unatamani uwe na masaa manane ya kulala, halafu ngoma inarindima usiku mzima, kesho utakuwa tayari kwa ajili ya kazi, hapana. (Makofi)

Kwa hiyo, ili tuweze kuwa na ustawi wa jamii teknolojia ya kuzuia muziki ipo, burudani tunaipenda ni kweli, lakini ikomee masaa ambayo jamii inapohitaji ustawi wa afya ya akili kama balozi anavyosema watu wapumzike ili tuweze kuwa kesho yake kutayarishwa kwa ajili ya kufanyakazi. (Makofi)

Mheshimiwa Spika, kwa hiyo napendekeza tunapoongelea ustawi wa jamii yetu pia hebu watoa burudani watuburudishe tunapenda, lakini watuachie muda tupumzike sisi, wazee, wenye pressure na watoto wetu wadogo. (Makofi)

Mheshimiwa Spika, naunga mkono hoja, ahsante sana. (Makofi)

MHE. PROF. SHUKRANI E. MANYA: Mheshimiwa Mwenyekiti, nakushukuru kwa kunipa nafasi nami ya kuchangia katika Bajeti Kuu ya Serikali.

Mheshimiwa Mwenyekiti, nianze kwa kutambua jitihada za Serikali katika kuongeza bajeti katika sekta za uzalishaji. Jambo ambalo Wabunge wote tumelifurahia, kwamba kuongeza bajeti katika sekta za uzalishaji kwa maana ya kilimo, mifugo na uvuvi, tunakwenda kufanya uzalishaji mkubwa. Na kama tija ambayo tumeiongea sana katika Bunge hili itatokea, basi tunakwenda kujikwamua mahali pakubwa sana.

Mheshimiwa Mwenyekiti, pia nipende kupongeza jitihada na hatua ya Serikali ambayo imetambua kwamba kuna sababu kubwa na ya msingi ya kuziba mianya ya upotevu wa fedha katika matumizi ya Serikali. Jambo la kwanza, Mheshimiwa Waziri wa Fedha alipendekeza juu ya hasara inayopatikana kutokana na watumishi waliopumzishwa majukumu yao. Wabunge wengi wameongelea, na nipende kukumbuka kwamba Mheshimiwa Janejelly alisema kwamba kama Kanuni zetu zinaruhusu basi kweli huo mpango wako uendelee.

Mheshimiwa Mwenyekiti, lakini mimi ninapenda kusema kwamba, ili Serikali isipate hasara juu ya watumishi hawa ambao wanapumzishwa majukumu yao, basi muda mchache uwekwe baina ya wao kupumzishwa na kurudishwa katika majukumu yao. Serikali ijipe timeline ni wiki mbili au mwezi mmoja, mtumishi awe amerudi kufanya majukumu yake, lakini anapokaa mwaka mzima, mtumishi huyu kwanza anakuwa demoralized halafu anajisikia ni reject. Sasa Serikali inapata hasara hapa, mtumishi yuko demoralized hapa kwa sababu hajarejeshwa katika kazi yake.

Mheshimiwa Mwenyekiti, kwa hiyo hili tufunge loop. Wakati Serikali haitaki kupata hasara tufunge loop upande wa pili mtumishi arudi mapema katika majukumu yake. (Makofi)

Mheshimiwa Mwenyekiti, jambo lingine katika kupunguza matumizi ya Serikali ni kuhusu matumizi ya magari. Nakupongeza sana Mheshimiwa Waziri juu ya hili; lakini napenda huku nako tufunge loop, kuna loose loops hapa mahali pia. Yaani tumeona hasara inayopatikana kwasababu ya wingi wa magari, lakini Mheshimiwa Waziri wa Fedha wale wakala wa kutengeneza haya magari hebu jiulize unao watumishi wa kutosha kule ndani? Kama hawa watumishi hawatoshi wanaotengeneza wanatoka upande gani? Na kwanini usilipe zaidi ya ambavyo unapaswa kulipa? (Makofi)
Mheshimiwa Mwenyekiti, kwa hiyo si ajabu ukakuta; nitoe mfano ambao ni rahisi sana; wote hapa tunajua kuwa wind screen ya gari 250,000 lakini inapotoka voucher TEMESA unakuta imekuja mara tatu au mara nne zaidi ya hiyo, wind screen. Huu nimeutoa mfano ambao ni halisi nimekutana nao. Wote tunajua kwamba wind screen ni 250,000 au 300,000 ya Prado au Landcruiser lakini angalia katika voucher zako za matengenezo ya magari yako hutakuta hiyo bei. Mara nyingi utaambiwa 750,000 au 1,000,000. Hapo napo, kwa zile gari ambazo utaamua zibaki kwa wale watendaji wakuu wa Wizara basi hebu funga loop upande wa TEMESA uone kwamba bei unazoletewa za vipuri vya magari ndizo bei halisi za soko kama ambavyo unatamani pia kupunguza upande wa umma procurement. (Makofi)

Mheshimiwa Mwenyekiti, jambo lingine; Ofisi ya CAG imependekezwa kuongezewa watumishi na pia kufanya technical pamoja na financial audit. Hata hivyo hiyo bado ni audit. Mimi ninapendekeza, kwasababu kazi yao ni ku-audit na una audit na una audit kazi iliyokwishafanyika sasa tija itatoka wapi? Mimi nadhani kama tuna mpango wa kunusuru nidhamu ya matumizi bora ya fedha za Serikali basi hawa watu katika hii Ofisi ya CAG wapewe pia jukumu la monitoring and evaluation pamoja na kufanya audit. Wakiendelea kufanya audit bado watamkuta mtu ambaye amekwisha kutumia vibaya fedha za Serikali halafu anakuja kuwajibishwa. Sasa, tunapaswa tuzuie matumizi hayo, ambapo ni pamoja na kufanya monitoring and evaluation. (Makofi)

Mheshimiwa Mwenyekiti, vilevile niongelee kuhusu Wizara ya Maliasili na Utalii, na nitambue mchango mzuri kabisa na maono ya Mheshimiwa Rais ambaye kwakweli amekwenda kutanzua kitendawili ambacho mataifa ya nje; watu wengi wanadhani kwamba mataifa ya nje wao ni werevu, lakini kama wangekuwa ni werevu na atlas wanazo kwanini kila wakati walipokuwa wanauliza Mlima Kilimajaro upo wapi wanasema huu upo nchi nyingine. Kwa hiyo, si kwamba lazima wawe werevu, walikuwa ni wajinga. Sasa Mheshimiwa Rais ametusaidia kuwaondolea ujinga waliokuwa nao wa kujua vivutio vipi vipo upande gani. (Makofi)

Mheshimiwa Mwenyekiti, sasa Mheshimiwa Mwenyekiti, kama tunataka kupata tija katika hilo our hospitality na tour guides wetu wanapaswa kuongezewa uwezo wapenzi. Bado hospitality yetu kama nchi haipo top watch. Kwa hiyo hili wizara husika na Serikali ikae pamoja ione kwamba tunahitaji ku-improve sana upande wa hospitality yetu pamoja na tour guides; hilo litatusaidia. (Makofi)

Mheshimiwa Mwenyekiti, siku za karibuni tumeona wachezaji wakubwa wa vilabu vikubwa vya Ulaya wakija, na wanakuja Serengeti; lakini hawa pia tunawaona wakati wa mapumziko yao ya wakati wa kiangazi wakienda kupata mapumziko katika fukwe na hasa za Bahari ya Mediterranean Barbados pamoja na Dubai. Kwanini sisi, yaani tunajua wanalolitaka tuna joto lote na jua lote na mchanga wote wanaoutaka, kinapungua nini Tanzania? Hatujaweza kuimarisha beach sports, maana ndicho wanachokitafuta.

Mheshimiwa Mwenyekiti, na pale Pwani ya Dar es Salaam kuna visiwa vizuri; kwanini Serikali isione kwamba kuna sababu ya ku-improve mazingira ya uwepo wa visiwa katika ufukwe wa Dar es Salaam halafu ikaingia pamoja na sekta binafsi ku-improve beach sports ili tuwateke waje Serengeti wakimaliza wapumzike pale kwenye beach zetu? Kwa hiyo kuna sababu ya kuanzisha kile wanachokitapata katika Bahari ya Mediterranean visiwa vya Ibiza, Barbados na Dubai tukilete pale Dar es Salaam ili waweze kukaa. (Makofi)

Mheshimiwa Mwenyekiti, jambo lingine katika ku-improve habari ya utalii; watu wengi sana tunapokwenda katika miji unasema kwamba nita spend siku moja ya ziada au ya pili kwa ajili ya shopping au kwa ajili ya kuangalia mji, lakini miji yetu haijatoa hayo mazingira. Kwa hiyo, watalii wanakuja wanaishia Serengeti wanapanda ndege na kuondoka; na sababu kubwa ni kwasababu hatuna museums zinazovutia. Yaani tuna museum lakini yawezekana vilivyomo ndani ya museum haviwavutii kusema kwamba nita spend siku moja Arusha, nita spend siku moja Dar es Salaam kwa ajili ya kuangalia, what’s is there to see hatujaweza kuwapa hicho watalii. (Makofi)

Mheshimiwa Mwenyekiti, kwa hiyo nilikuwa napendekeza kwamba, mbona Tanzania tunavyo vitu vya kuwapa? Kwa mfano; tumekuwa tukiongea katika hili Bunge juu ya mjusi yule wa Tendaguru aliyoko Ujerumani. Kwani Tendaguru siniyakwetu? na Tendaguru ambayo hamuijui vizuri kijiolojia ni mahali ambapo katika Bara la Afrika ndipo panapoongoza kuwa na masalia ya wale mijusi na viumbe wale wa zamani. Kwa hiyo, haya mabaki yalichimbwa mwaka 1905. Hivi Serikali ilishawahi kuwekeza kiasi kwamba tuone kama tunaweza tukachimba na sasa tukapata mjusi wetu wa kuchimba sisi wenyewe? Maana yule alichimbwa na Wajerumani karne imepita sasa. Kwa hiyo, mimi ninapendekeza Serikali iweke fedha katika utafiti pale Tendaguru ili ikiwezekana watu wetu wa archeology waende pale wajaribu kuchimba.

Mheshimiwa Mwenyekiti, naelewa kwamba kazi ya kumuunganisha ni kazi kubwa sana lakini tupate na sisi mifupa baadhi baadhi tuiweke katika museum yetu. Lakini pia jambo ambalo tunalo la kuvutia zaidi … (Makofi)

(Hapa kengele ililia kuashiria kwisha kwa muda wa Mzungumzaji)

MHE. PROF. SHUKRANI E. MANYA: Mheshimiwa Mwenyekiti, nashukuru kwa nafasi ya kuchangia hoja za Kamati ya Maji na Mazingira. Natangulia kusema kwamba naunga mkono hoja, maoni na mapendekezo yote ya Kamati yetu.

Mheshimiwa Mwenyekiti, Sheria ya Usimamizi wa Mazingira Sura ya 191 inabainisha hitaji la kuwepo maeneo yanayoitwa “maeneo lindwa.” Tulipokuwa tukijadili jambo hili katika Kamati, ilionekana kwamba kanuni za kusimamia utekelezaji wake bado hazijakamilishwa na hivyo limekuwa ni pendekezo la Kamati kwamba kanuni hizi pamoja na miongozo ya kutambua maeneo lindwa, basi ziandaliwe haraka.

Mheshimiwa Mwenyekiti, katika haya maeneo lindwa kuna fursa muhimu ambayo imeachwa na isipoangaliwa vyema tutakuja kugundua kwamba uharibifu wa mazingira unaotokana na kutoyalinda na kuyahifadhi maeneo haya, basi utaleta athari kubwa kwenye maeneo haya. Fursa hii napenda niitambulishe katika dhana inayoitwa Geoparks. Sasa ili niweze kuiweka vizuri naomba uniruhusu niweze kuizungumza kwa lugha ifuatayo: -

Mheshimiwa Mwenyekiti, what are the Geoparks? Geoparks are places where outstanding geological heritage (naomba uchukue hilo neno) ‘outstanding geological heritage’; is used to support sustainable development through conservation, education, community engagement and sustainable tourism. Kwamba ni maeneo yenye umuhimu wa kipekee kijiolojia ambayo yanapaswa kulindwa na kuhifadhiwa ili kuzuia uharibifu unaoweza kutokana na shughuli za kibinadamu. Pia kuwa sehemu ya kutoa elimu na mafunzo kwa vijana wa Taifa hili, na pia kuwa urithi kwa vizazi vijavyo kwa sababu ni maeneo yenye umuhimu wa kipekee, na zaidi sana kuwa sehemu ya kukuza utalii. (Makofi)

Mheshimiwa Mwenyekiti, huwezi ukakuza utalii katika maeneo ya geoparks mpaka vitu vifuatavyo viweze kufanyika: Lazima uweze kutengeneza historia yake vizuri, lazima uweze kuandikia maeneo kama haya maelezo ambayo ni yakinifu na baada ya hapo yanapaswa yawe katika maandishi na ikiwezekana hata katika video clips. Sasa haya maeneo ni fursa ambayo katika Sheria yetu ya Mazingira yapo, kanuni hazipo, lakini tumekuwa tukipoteza. (Makofi)

Mheshimiwa Mwenyekiti, niruhusu nitoe mifano michache. Mfano wa kwanza ni Oldonyo Lengai ambao Kimasai wanaita Mlima wa Mungu. Sasa umuhimu wa Oldonyo Lengai ndiyo mlima pekee ambao unatoa active volcano, lakini tabia ya pili ya Oldonyo Lengai, the only active nitro carbonatite volcanic in the world. Dunia nzima, mlima unaotoa volcano yenye madini ya nitro carbonatite. (Makofi)

Mheshimiwa Mwenyekiti, sasa tunaongelea kitu ambacho dunia nzima inatambua hivyo na wengine wote wanaokuja hapa nchini, atakwambia baada ya mambo yote I want to do Oldonyo Lengai. Ataenda ku-hike pale, lakini Taifa halipati mapato yoyote kutokana na Lengai, badala yake, wale watu wanaitwa porters wanawapandisha mlimani lakini haukuhifadhiwa kwa njia yoyote ile. Kwa hiyo, wabeba mizigo pekee ndio wanaofaidika kupata mapato kwa kuwapeleka watu pale mlimani. (Makofi)

Mheshimiwa Mwenyekiti, nikupe uzoefu. Wakati fulani jopo la wataalam tukiwa pale mlimani, ilikuja helicopter kutoka nchi Jirani, ikawa inakuja ku-shoot picha wakati volcano ilipokuwa imelipuka bure, wakati sisi hatutambui. Kwa hiyo, lengo la kutamani kwamba geoparks zitambuliwe na zilindwe, ni kuhifadhi maeneo kama haya ambayo yana urithi mkubwa wa kijiologia lakini pia yanaweza yakaliingizia Taifa pato la kutokana na utalii. (Makofi)

Mheshimiwa Mwenyekiti, mfano mwingine, wote mnao-drive kwenda Dar es Salaam, mnapomaliza Mbuga ya Kongwa, upande wa kulia ukipenyeza macho tu dirishani kwa gari yako utaona mlima una miamba myeupe, white sheets za mlima mmoja unaitwa Mautia. Huu ni mlima pekee ambao madini aina ya Yoderite yaligunduliwa kwa mara ya kwanza duniani, lakini leo ukienda unakuta watu wanachimba kokoto. Kwa hiyo, maana yake ni kwamba tusipohifadhi, next time utakuta kale kamlima ketu kameondoka na wale watu wanaosoma literature ya kwamba Yoderite kwa mara ya kwanza imegunduliwa Tanzania, watakuta mlima haupo. (Makofi)

Mheshimiwa Mwenyekiti, eneo la tatu, tumekuwa tukiongelea Tendaguru site kama site ambayo ilikuwa na Dinosauria mkubwa kabisa aliyeko baharini Ujerumani. Leo nenda pale Tendaguru uone panafanyika nini? Hakuna. (Makofi)

Mheshimiwa Mwenyekiti, pendekezo langu ni kwamba, watu wa Ofisi ya Makamu wa Rais (Mazingira), watakapotunga kanuni hizi, washirikishe wataalam wa kijiolijia kwa sababu tunazo geoparks zaidi ya 20 nchi hii ambazo zote hazitambuliwi umuhimu wake, lakini pia zimeachwa tu na wakati mwingine fedha iliyopaswa kuingia, utalii ambao tungeweza kuupata haufanyiki. Naomba sana hilo liweze kufanyika. (Makofi)

Mheshimiwa Mwenyekiti, niongee hoja ya mwisho nadhani muda wangu utakuwa unaniruhusu kuongea hoja moja kwamba, tumeshuhudia maji mengi ya mvua zilizotokea miezi hii ya karibuni, lakini maji haya hayaelekezwi kuingia kwenye mabwawa yetu. So, hili linapaswa lifanyiwe kazi kwamba ni kwa nini unapo-drive kutoka Mtwara mpaka Mwanza maji yamejaa, lakini kwa nini hayaingii kwenye mabwawa? Ni tatizo la kimazingira, lazima tulifanyie kazi. (Makofi)

Mheshimiwa Mwenyekiti, Kamati yetu katika mapendekezo yake tumesema, tunatamani kuona mwongozo wa kitaifa wa uvunaji maji kuanzia kwenye kaya na familia. Yaani kwa maana ya kwamba, mtu unapokuwa umejenga nyumba yako, weka gata basi tuvune maji ili kupunguza surface run off ambayo ndiyo inapelekea kuleta mafuriko baadaye. Pia katika hii hoja ya kutoharibu mazingira kwa sababu ya maji ya mvua, ujenzi wetu umeendelea kuwa wa kale. Unajua kabisa hili ni daraja, ili uweze kuepuka yale mafuriko na kuvunja madaraja, kwa nini hatujengi kingo katika madaraja kuanzia mbali kidogo ili maji yasipate nguvu ya kubomoa madaraja? (Makofi)

Mheshimiwa Mwenyekiti, naona unaangalia muda wako. Naomba uniruhusu kumalizia kwamba tunaweza tukafanya jambo la msingi sana iwapo tutazingatia uvunaji maji, mwongozo wa kuanzia kaya na taasisi za Serikali. Miaka mitatu iliyopita, tumejenga shule ngapi? Vituo vingapi vya afya? Ni habari gani kama tungekuwa na gata za kutunza maji katika nyumba za taasisi za Serikali peke yake, tungepunguza surface run off, lakini pia tungekuwa na hifadhi ya maji ya kutosha kwa ajili ya matumizi ambayo tungeyahitaji. (Makofi)

Mheshimiwa Mwenyekiti, ninakushukuru kwa nafasi. Naunga mkono hoja. (Makofi)

MHE. PROF. SHUKRANI E. MANYA: Mheshimiwa Mwenyekiti, nakushukuru kwa kunipatia nafasi ya kuchangia Hotuba ya Bajeti ya Waziri Mkuu. Mchana wa leo nitapenda kuchangia katika sehemu iliyopo katika aya ya 215 hadi 218 juu ya Serikali kuhamia Dodoma iliyopo katika ukurasa wa 104 na 105 wa Hotuba ya Bajeti ya Waziri Mkuu. (Makofi)

Mheshimiwa Mwenyekiti, ninapochangia hoja yangu, kwanza napenda kutambua jitihada kubwa za Serikali za kuhamisha Makao Makuu kutoka Dar es Salaam kuja Dodoma. Pia, Watanzania wote wajue kwamba jambo hili lipo kisheria, tayari na hakuna kurudi Dar es Salaam. Maana kuna wakati watu wanadhani kwamba huenda kuna siku tutarudi Dar es Salaam, hapana. Ijulikane pia kwamba maamuzi haya yameshafanywa pia na nchi nyingine. Mwaka 1991 Nigeria walitoa Mji wao Lagos wakapeleka Abuja. Kwa hiyo, siyo jambo ambalo ni geni kufanywa na Serikali za mataifa duniani. (Makofi)

Mheshimiwa Mwenyekiti, sasa katika kutambua jitihada za Serikali, nitambue kwamba Serikali imeendelea kutekeleza azimio hili la kuhamia Dodoma kwa ufanisi wa hali ya juu. Kwanza ni kwa jinsi ambavyo Serikali imejenga Ikulu, na tutambue kwamba Ikulu hii imesanifiwa na Watanzania wenyewe, Ikulu iliyo katika eneo kubwa ambayo inaleta mandhari nzuri katika Mji wa Dodoma. (Makofi)

Mheshimiwa Mwenyekiti, pia tutambue jitihada za Serikali kujenga Mji wa Serikali Mtumba, mji ambao ni mzuri. Napenda ni-note kitu hapa, ukiangalia barabara zilizojengwa katika Mji wa Serikali Mtumba, kwa pembeni wamewekewa waenda kwa miguu, jambo ambalo nadhani ni ujenzi wa kisasa. Kwa hiyo, miji yetu inapojengwa, naomba tuchukue template ya Mji wa Serikali Mtumba. Hizi barabara nyingine tunajengea waenda kwa miguu, guta, punda humo humo, hapana. Tuchukue template ya Mtumba maana ni barabara nzuri zilizojengwa katika Mji wa Serikali. (Makofi)

Mheshimiwa Mwenyekiti, pia utatambua kwamba mihimili yote kwa kutambua kwamba Serikali imehamia hapa, Bunge linapanua maeneo yake ili kuweza kuweka miundombinu bora kwa ajili ya Wabunge na Watumishi. Pia, mhimili wa Mahakama umejenga jengo kubwa ambalo linaelekea kukamilika la Makao Makuu ya Mahakama hapa Dodoma. (Makofi)

Mheshimiwa Mwenyekiti, pia mambo mengine mazuri ambayo yanaashiria kwamba Serikali imehamia na inakuja hapa, ni kuweka barabara za mzunguko ambazo zitaondoa msongamano katikati ya mji, Kiwanja cha Ndege Msalato na pia Chuo Kikuu Kikubwa cha Dodoma hapa nchini. Utaona katika mipango ya Serikali ya kujenga Bwawa la Farqwa hata kama liko katika mipango, ni jitihada za Serikali kuendelea kutoa huduma bora ya maji katika Mji Mkuu wa Nchi hapa Dodoma. (Makofi)
Mheshimiwa Mwenyekiti, hoja yangu iko wapi ninapochangia hoja ya Hotuba ya Waziri Mkuu? Tunapopanga miji yetu, kuna jambo moja linasahauliwa, lilisahauliwa tukiwa bado tupo Dar es Salaam na bado linaendelea kusahauliwa. Hivyo, napenda kuikumbusha Serikali yangu kwamba hili jambo lisiendelee kusahauliwa. Jambo hili ukiangalia katika mipango yake hautaona mahali ambapo Serikali imetenga eneo kubwa zuri la kupendezesha mji la kujenga makumbusho makubwa ya Taifa (museum). Kwa nini napenda kuongelea habari za museum? Yaani ukienda katika majiji makubwa duniani, ndipo ambapo unakwenda kutembelea lakini ukija hapa kwetu sasa hivi, bado hatujaona kama jambo hilo lipo katika mipango yetu. Kwa hiyo, pendekezo langu katika Hotuba ya Bajeti ya Waziri Mkuu ni kwamba, pamoja na mipango mizuri ya kupendezesha Jiji letu, hebu mpango huu tusiuache. (Makofi)

Mheshimiwa Mwenyekiti, kwa sababu gani nasema hivi? Ninapendekeza Makumbusho kubwa ya Taifa pamoja na maktaba kubwa iwekwe mahali ambapo inafikika...

WAZIRI WA NCHI, OFISI YA WAZIRI MKUU, SERA, BUNGE NA URATIBU: Mheshimiwa Mwenyekiti, Taarifa.

MWENYEKITI: Taarifa, Mheshimiwa Waziri, Jenista Mhagama.

TAARIFA

WAZIRI WA NCHI, OFISI YA WAZIRI MKUU, SERA, BUNGE NA URATIBU: Mheshimiwa Mwenyekiti, nakushukuru sana. Kwanza, nimpongeze sana Mheshimiwa Profesa kwa msisitizo wake wa kuhakikisha tunakuwa na masterplan nzuri kwa ajili ya Jiji la Dodoma, hasa eneo hili la museum. Naomba nikuhakikishie Profesa, kwenye masterplan tuna eneo kubwa sana kwa ajili ya museum na tayari design ya kuwa na museum ya kisasa inayoendana na Jiji la Dodoma imekwishafanyika. Vilevile, tutakapoanza phase three ya ujenzi wa Makao Makuu ya Nchi Dodoma, ninaamini kwamba eneo hilo litakuwa ni miongoni mwa maeneo ya kufanyiwa kazi. (Makofi)

MWENYEKITI: Ahsante sana Mheshimiwa Waziri. Mheshimiwa Manya unaipokea hiyo taarifa?

MHE. PROF. SHUKRANI E. MANYA: Mheshimiwa Mwenyekiti, ninaipokea taarifa hiyo kwa mikono miwili. Sasa napendekeza mambo yafuatayo: Kama hilo liko katika mpango wa Serikali, unajua unapojenga museum na kama huo ndiyo mpango wetu, sasa mambo haya lazima tuyazingatie. Kwenye museum kimsingi unajua Serikali lazima ijidai, Serikali lazima iji-pride kwamba hii ni mimi na mimi ni Tanzania. Sasa tuna utajiri mkubwa sana, lakini pia tuna urithi wa utamaduni mkubwa sana.

Mheshimiwa Mwenyekiti, kwa hiyo, ni katika museum ambayo sasa utajiri wote wa utamaduni ambao ni urithi wa vizazi vyote, historia yako ya Taifa tangu Tanzania kabla ya ukoloni, wakati wa ukoloni na baada ya kuwa huru, historia yote inawekwa pale. Pia ndipo mahali unapotambulisha utajiri wa nchi, wa maliasili na malikale vyote vinawekwa pale. Hata kama kuna uvumbuzi wowote ambao umefanyika hapa nchini, ndipo mahali pa kujidai. Kwa hiyo, kama hili wazo lipo kama alivyosema Mheshimiwa Waziri, tunapenda liweze kupangwa vizuri. Hebu fikiria mgeni akija Dodoma sasa hivi, tukishampeleka Mnadani siku ya Jumamosi kuchoma nyama, halafu atakwenda wapi? (Makofi)

Mheshimiwa Mwenyekiti, kwa hiyo, lazima tuwapeleke wageni wetu mahali ambapo tunaweza tukawaonesha kwamba sisi ni Tanzania. Kwa hiyo, sisi tunasema tuna utajiri mkubwa wa madini, lakini utagundua hata hapa ndani, Mheshimiwa Jenista kwa kuwa yeye anatokea Songea atakuwa anajua makaa ya mawe yanafananaje, lakini siyo wote. Kwa hiyo, tunachofanya, unachukua block kubwa tu la makaa wa mawe cubic meter nzuri kubwa unaweka pale unawaambia Tanzania huu ni urithi wenu. (Makofi)

Mheshimiwa Mwenyekiti, tuna Tanzanite, yale madini ambayo kimsingi Serikali imeyanunua sasa hivi bado yako kule BoT tu yamefunikwa. Yaletwe kwenye makumbusho yetu ya Taifa ili kila mtu anayekuja Tanzania, unamwambia angalia utajiri wetu uko pale. Pia, kabla mtu hajaamua kwenda Serengeti kwa mfano, pale ndipo mahali pa kuangalia video clips za wanyama wanapohama, hatimaye anavutiwa na kufanya uamuzi wa wapi aweze kutembelea. (Makofi)

Mheshimiwa Mwenyekiti, naona unaangalia muda wako, nimalizie tu kwa kusema kwamba, faida za kuwa na museum itakayokuwa imepangwa vizuri, kKimsingi inatambulisha urithi wetu wa kitamaduni, utajiri wa nchi, na kutunza vema historia ya Tanzania. Katika hilo ninakumbusha tusisahau maktaba nzuri ambayo nayo inaendelea kutunza historia kwa ajili ya vizazi vyetu vyote. (Makofi)

Mheshimiwa Mwenyekiti, baada ya kusema hayo, naunga mkono hoja, ahsante sana. (Makofi)

MHE. PROF. SHUKRANI E. MANYA – MWENYEKITI WA KAMATI MAALUM: Mheshimiwa Spika, nakushukuru kwa kunipa nafasi ya kuhitimisha hoja ambayo imeletwa mbele ya Bunge lako Tukufu. Nitambue kwamba hoja hii imechangiwa na Waheshimiwa Wabunge 14 na kwa kadri ya michango ya Wajumbe wote walikuwa wana-support mapendekezo ya Kamati Maalum.

Mheshimiwa Spika, nianze pale ambapo Mheshimiwa Musukuma ameongea habari ya valuation, kusema ukweli pendekezo letu la kwanza linatokana na mtiririko wa mapungufu katika manunuzi na mauzo ya Shamba la Malonje.

Mheshimiwa Spika, kwanza Baraza la Mawaziri maelekezo yake kwa Mkoa wa Rukwa yalikuwa ni shamba hili ligawanywe katika vipande vya hekta 50 na wapewe wafugaji wadogo wadogo. Maelekezo ilikuwa ni kugawa katika hekta 50 na iwapo Mkoa ungepata changamoto yoyote katika kushughulikia jambo hili walikuwa wameelekezwa waweze kurejea.

Mheshimiwa Spika, kwa hiyo mchakato wote wa kulipata shamba una mapungufu makubwa ambayo ndiyo yamepelekea Kamati yako Maalum kufikia pendekezo lake la kwanza. Kwa sababu Mkoa badala ya kwenda kupima shamba hili kwa hekta 50, 50 badala yake wakatangaza tangazo la ekari 3,000 kuuza na baada ya tangazo hili kutolewa, mwekezaji akapendekeza yeye mwenyewe kwamba atahitaji 10,000.

Mheshimiwa Spika, Mkoa ukamkubalia kumuuzia 10,000, Kamati yako ilipotamani kupata valuation report, tathmini haikupatikana, sasa milioni 600 ilipatikanaje? Haikujulikana badala yake yaonekana kabisa kwamba mkoa ulikaa na mwekezaji wakapanga mezani hatimaye wakafikia bei ya milioni 600 na mchakato huo unapata kasoro zaidi pale ambapo shamba linakubaliwa kwamba hekta 10,000 zitauzwa, lakini upimaji haukufanywa kabla, kwa maana ya kwamba upimaji umekuja baada ya mauzo kufanyika.

Mheshimiwa Spika, sasa hayo mapungufu hayawezi yakahalalisha yale yote yaliyokuja kuendelea na iwapo matokeo yake yangekuwa bora basi tungesema mapungufu haya yamejijenga, lakini mapungufu haya yanatoa matokeo ambayo ni mabaya kwa sababu mchakato tangu mwanzo ulikuwa umekosewa. (Makofi)

Mheshimiwa Spika, sasa manunuzi yamefanyika, upimaji ukaja baadaye, lakini Kamati yako pia ikagundua kwamba ukubwa wa shamba ulipokuwa umekabidhiwa kutoka Wizara ya Mifugo ilikuwa ni ekari 37,000 (hekta 15,000) lakini inapokuja sasa kwenye hali halisi baada ya mwekezaji kupewa 10,000 ambazo zilipimwa post-manunuzi, zinabaki 3,400 peke yake badala hata ya zile 5,000, kwa maana ya kwamba hata kama makadirio yalikuwa ni kwamba wananchi wapate hekta 5,000 bado walipata 3,400 na ukiondoa zile za Gereza la Mollo wakaja kuishia kupata 2,600.

Mheshimiwa Spika, wale wa Halmashauri ya Sumbawanga DC. walipendekeza kwamba basi hivi vitalu 51 vilivyopatikana wapewe wananchi wetu bure kwa sababu hata uwezo wao wa kununua si mkubwa. Jambo hili halikukubalika badala yake vikauzwa na vikauzwa kwa shilingi milioni 2.5, lakini kwa watu ambao ni nje ya wale wananchi wanaozunguka vijiji. Kwa hiyo, watu wa Mjini Sumbawanga, wafanyabiashara na viongozi wa Serikali pamoja, kitu ambacho Kamati ilisikitika kidogo niki-point out kwamba hata baada ya mwekezaji kuwa amepata hekta10,002 bado katika vile vitalu pia anaonekana akiwa ananunua na vitalu, rekodi hizo zipo na zilitia mashaka juu ya mchakato mzima. (Makofi)

Mheshimiwa Spika, kwa hiyo mchakato huu wa manunuzi ulikosewa na baada ya hapo, mkataba pamoja na hati ya umiliki ya mwekezaji ilikuwa ni kufuga, nakumbuka kile kipengele ni kifungu cha sita na saba cha ule mkataba, ambao kimsingi kwa tathmini ya Kamati ulikuwa ni mkataba ambao nao haukidhi viwango vya mkataba.

Mheshimiwa Spika, Kifungu cha 6 na 7 kinasema ni kwa ajili ya kufuga na malisho kama dhamira ya kwanza ya Baraza la Mawaziri kuashiria kwamba haya mambo yalijulikana Mkoani pale ndiyo maana yanaingia kwenye mkataba na hati ya umiliki, lakini mwekezaji anafuga kidogo, Kamati mtakumbuka tulikuta ng’ombe wasiozidi 200, walisema ni 140 hivi na hii ni miaka 17 ya ufugaji. Hata kama huwa wanauza na kula nyama, lakini ng’ombe 170 na kama dhamira ilikuwa ni kufuga, sasa wakafuga na hati ya umiliki na mkataba wa mauziano ukarejea dhamira ya Baraza la Mawaziri. Kwa maana ya kwamba haya mambo yalijulikana lakini badala yake kilimo kikatiliwa mkazo. Serikali ikaacha kufuatilia utekelezaji wa mkataba, mwekezaji akaendelea na kilimo.

Mheshimiwa Spika, tathmini ya Kamati inakazia tu kusema kwamba inawezekana baada ya kugundua kwamba masharti ya mkataba hayatekelezeki vizuri, mwaka 2021 Hati ikaongezea kilimo, mifugo pamoja na upandaji miti ili sasa mambo yawe halali, lakini hiyo hata kama imefanyika mwaka 2021 ni baada ya miaka 14 baadaye. Kwa hiyo masharti ya mkataba hayakutekelezwa na Serikali haikumsimamia vizuri.

Mheshimiwa Spika, nirejee kusema kwamba pendekezo la Kamati la kwanza ambalo ni kubatilisha, Serikali ibatilishe umiliki wa Shamba lote la Malonje ikiwa na maana ya Shamba la Efatha pamoja na mashamba yanayozunguka vikiwemo vitalu 51.

Mheshimiwa Spika, wazo hili siyo jipya, wazo hili na dhamira hii ilishakuwepo mwaka 2015 ambayo ilikuwa ni kubatilisha shamba hili, lakini kama ambavyo taarifa yetu imesema ni kweli kwamba kukaingiwa na utendaji mbaya upande wa Serikali kwa sababu Kamishna wa Ardhi ndiye aliyepaswa kushtakiwa, lakini akashtakiwa Mkurugenzi wa Manispaa, Mkurugenzi wa Manispaa naye akaingia hati ya maridhiano huku akijua kwamba siyo mwenye ardhi! Kilichokuwa na sintofahamu kubwa ni pale yule aliyetia saini kusema kwamba hii si saini yangu kwa maana ya kwamba hati hiyo imegushiwa. Pia kimekuwa ndiyo kigezo nakumbuka barua ziliandikwa nyingi kuelekeza kwamba mwekezaji asisumbuliwe na asibugudhiwe baada ya ile Hati ya Maridhiano.

Mheshimiwa Spika, mambo haya ndiyo yaliyoipelekea Kamati yako kwamba tunaona mapungufu makubwa upande wa mwekezaji, lakini pia na upande wa Serikali wa jinsi ambavyo mgogoro huu umekuwa ukishughulikiwa. Kwa hiyo kwa sababu Wajumbe wote waliochangia wamekubaliana na mapendekezo ya Kamati naweka msisitizo kwamba pendekezo letu la kwamba shamba hili libatilishwe umiliki wake liendelee kusimama.

Mheshimiwa Spika, pia Serikali ijue kwamba ina sababu ya kutokukubaliana na ile amri ya Mahakama kwa sababu kuna kughushi pale ndani na kwa hiyo inaweza ikafanya marejeo kwa sababu mhusika Kamishna wa Ardhi siye aliyeshtakiwa badala yake alishtakiwa mtu mwingine.

Mheshimiwa Spika, tumesisitiza pia habari ya kusimamia Kanuni za Ardhi, lakini pia na usimamizi wa kampuni za ulinzi nchini, maana tumegundua kwamba kampuni zaweza zikatoa mafunzo tena ya kutumia silaha za moto kwa watu wake na hao wakaenda kutekeleza bila kuwa na weledi wa mafunzo ya mgambo wala JKT vitu ambavyo ndivyo vigezo halisi vya wanaopaswa kuajiriwa katika kampuni binafsi za ulinzi.

Mheshimiwa Spika, baada ya maelezo na ufafanuzi huo naliomba Bunge lako sasa likubali kupokea taarifa ya Kamati Maalum iliyoundwa kuchunguza mgogoro wa ardhi kati ya mwekezaji kwenye Shamba la Malonje na vijiji vinavyolizunguka shamba hilo kikiwemo Kijiji cha Sikaungu katika Jimbo la Kwela.

Mheshimiwa Spika, naomba kutoa hoja. (Makofi)

MHE. PROF. SHUKRANI E. MANYA: Mheshimiwa Mwenyekiti, nakushukuru kwa nafasi ya kuchangia hoja ya Mheshimiwa Waziri wa Maliasili na Utalii na nikiwa mchangiaji wa mwisho.

Mheshimiwa Mwenyekiti, kwanza kabisa niwapongeze kwa kazi kubwa za kuendeleza jitihada za kuongeza watalii na kuboresha miundombinu ya vivutio vya utalii hapa nchini, ili sekta hii iendelee kuchangia pato la Taifa kwa kiwango cha juu.

Mheshimiwa Mwenyekiti, nitangulie kusema kwamba naunga mkono hoja pia naunga mapendekezo yote ya Bunge yaliyotolewa kwa ajili ya kuboresha utendaji kazi wa Wizara katika mwaka ujao. (Makofi)

Mheshimiwa Mwenyekiti, jioni ya leo nijitanue katika jambo ambalo nimewahi kuongea hapa Bungeni, lakini leo nataka niliweke wigo fulani hivi na jambo hili linagusa Wizara ya Maliasili na Utalii pia na Ofisi ya Makamu wa Rais. Ni maeneo haya ambayo yanaitwa geoparks, ambayo malengo yake ya kuyaanzisha ni kukuza utalii pia na mafunzo na kuifanya jumuiya ambayo ipo jirani kuendelea kufaidika na kuanzishwa huko. (Makofi)

Mheshimiwa Mwenyekiti, sasa ni kwamba jambo hili lina fursa ambazo ni kama sisi kama nchi tunachelea kidogo na sababu ya kusema hivyo ni kwamba, wazo hili la kuhifadhi haya maeneo yenye urithi wa kijiolojia lilianza nchini Ufaransa mwaka 1991. UNESCO ikalibeba mwaka 1997 na kufikia mwaka 2004 UNESCO ikawa imeunda Mtandao wa Geopark wa kidunia unaoitwa UNESCO Global Geopark Network. Sasa hiyo ni 2004 na mabara mengine yakachangamkia fursa hiyo na yamekuwa yakipata fedha kutoka UNESCO kwa sababu ya kuanzisha geoparks katika nchi zao. Hadi sasa nakwenda haraka kwa sababu utanza kugusa gusa microphone yako hapo. (Makofi)

Mheshimiwa Mwenyekiti, hadi sasa UNESCO duniani ina geoparks zenye hadhi ya kidunia, maana unaweza ukawa na geopark, lakini hiyo ambayo inatambulika kama UNESCO Global Geopark zipo 243, lakini katika mataifa 48 tu. Afrika tunazo mbili tu, M'Goun Geopark ya Morocco, lakini bahati na habari njema ni kwamba mojawapo ni Ngorongoro Lengai Geopark ya nchini Tanzania. (Makofi)

Mheshimiwa Mwenyekiti, sasa hii geopark yetu ya hapa Ngorongoo Lengai ambayo ina hadhi inayotambuliwa na UNESCO globally ilipata hadhi hiyo mwaka 2018 na walijumuisha maeneo mazuri ya Crater ya Ngorongoro, Mlima wa Oldonyo Lengai, Nyayo za Binadamu wa Kale za Laetoli pamoja na Tambarare za Serengeti.

Mheshimiwa Mwenyekiti, moja ya faida ya kuwa na mfumo huo wa mtindo ambapo geopark yako inatambuliwa na UNESCO kwa ngazi ya kidunia. Fursa zitokanazo na kuwepo kwa hiyo geopark, lile jengo ambalo tunaliona pale Olduvai Gorge lilipata msaada wa fedha kutoka Umoja wa Ulaya bilioni tatu ndipo jengo lile likajengwa, lakini pia utagundua kwamba hata katika utalii wetu ndilo eneo ambalo pia linavuta watalii wengi sana kwa sababu limeanza kueleweka na kutambulika na UNESCO geopark. (Makofi)

Mheshimiwa Mwenyekiti, sasa hoja yangu ni kwamba kuna fursa hapa ambayo kama nchi tunachelea kuitumia kwa sababu maeneo kama hayo ni mengi mno, yaani kwamba Mlima Kilimanjaro sasa hivi hifadhi yake bado haijatambuliwa kama UNESCO Geopark wakati ni kitu kikubwa sana kidunia na kinaeleweka hivyo kwamba sasa hivi ndipo ambapo Hifadhi ya Kilimanjaro imeomba UNESCO waje kufanya tathmini, ili hatimaye na yenyewe ipendekezwe. (Makofi)

Mheshimiwa Mwenyekiti, sasa tuna maeneo mengi ya jinsi hiyo Tanzania, Mheshimiwa Mama Lulida anapenda sana kuongea habari ya Tendaguru Site ya dinosaurs ni kitu kikubwa kijiolojia duniani lakini hapa ndani huwa tunakionaona tu tunasema pale alipotoka mjusi na tunamuita mjusi tunapadogosha. Yule dinosaur aliyeko Ujerumani hivi unajua anakaa kwenye hili jengo letu lote hapa, sisi tunaita tu Tendaguru mjusi sio mjusi yule ni dinosauria mkubwa kabisa. Kwa hiyo, haipaswi kitu kama Tendaguru kuendelea kuchukuliwa katika hali ya kawaida. (Makofi)

Mheshimiwa Mwenyekiti, yale Mapango ya Amboni Tanga na yenyewe yametokea, ukienda pale utakutana na mwongozaji ambaye hata hawezi kueleza yametokanaje, tunayaacha tu. Nilishatoa hoja pia ya Mautia Hills na mambo kama hayo, tuna maeneo mengi. (Makofi)

Mheshimiwa Mwenyekiti, sasa pendekezo langu ni kwamba fursa hii ipo ila sisi kama nchi hatujaichukulia maanani. Mamlaka ya Ngorongoro mpaka ikapata, ilifanya jitihada binafsi kuunda Kamati ya Kitaifa ya Geopark, ili iweze kukidhi vigezo na kwa jinsi hiyo imekuwa inaifadhili kufanya shughuli zake, lakini kamati hii kama ingetambuliwa kitaifa maana yake ni kwamba tungeweza kupata faida nyingi zaidi. (Makofi)

Mheshimiwa Mwenyekiti, kwa hiyo, kwa sasa hivi kamati hii yaani inafanya shughuli zake ikifadhiliwa na Mamlaka ya Eneo la Ngorongoro, basi, lakini haitambuliki kisheria na kwa msingi huo nilikuwa napendekeza Serikali ilichukue kama ni Maliasili au Ofisi ya Makamu wa Rais ilibebe, ili liweze kuwa na ngazi ya kitaifa yaani lifanye mambo yake liliwa na mamlaka kamili ya kitaifa. (Makofi)

Mheshimiwa Mwenyekiti, ikifanya kazi hiyo itaweza kupendekeza maeneo mengi zaidi ili hatimaye Tanzania sasa kama Bara la Afrika tunazo mbili tu. Hebu tufanye fursa sisi tuendelee kuwa wa kwanza katika kupata hizo geoparks ambazo zina level ya UNESCO kutambuliwa kidunia. (Makofi)

Mheshimiwa Mwenyekiti, pia kamati hii kwa sasa haina bajeti ya kufanya kzai zake kwa sababu ni Ngorongoro iliyoianzisha basi inatoa fedha tu kwa ajili ya kuendelea kukidhi kuwa kama hiyo UNESCO Global Geopark. Kwa hiyo, ipewe bajeti na wazo hili…

MHE. ENG. MWANAISHA N. ULENGE: Mheshimiwa Mwenyekiti, Taarifa.

MWENYEKITI: Taarifa.

TAARIFA

MHE. ENG. MWANAISHA N. ULENGE: Mheshimiwa Mwenyekiti, naomba nimpe taarifa kaka yangu Profesa pale, tunashukuru umetaja Mapango ya Amboni.

Mheshimiwa Mwenyekiti, Mapango ya Amboni ni miongoni mwa geopark ambayo ninaamini kabisa kwenye ile rock weathering kama somo ambapo katika vyuo vyetu, inaweza ikatumika wanafunzi kwenda kujifunza pale. Mapango ya Amboni unapita chini kwa chini mpaka unatokea baharini. Ni miongoni mwa geopark ambayo haijafanyiwa tafiti ya kutosha namna gani tunaweza tukanufaika. Kule Japan nilishawahi kwenda sehemu kama Mapango ya Amboni na namna gani kama Taifa lao linanufaika, tuyatumie Mapango ya Amboni. (Makofi)

MWENYEKITI: Ahsante. Profesa Manya unaipokea Taarifa kutoka kwa Engineer?

MHE. PROF. SHUKRANI E. MANYA: Mheshimiwa Mwenyekiti, ninaipokea taarifa hiyo.

Mheshimiwa Mwenyekiti, kwa hiyo, mchango wangu naelekeza kwamba, hebu Wizara ya Maliasili na Utalii pamoja na Ofisi ya Makamu wa Rais waweze kurasimisha kamati hii iweze kuwa ni Kamati ya Kitaifa ya Geopark. Kwanza tupate hilo jambo, tukishalipata hilo jambo, itengewe bajeti ifanye kazi, ikishafanya kazi, vile vivutio vyote vilivyopo hapa ndani ikiwa ni Mapango ya Amboni na mambo mengi ambayo yanayoeleweka katika nchi hii maana yake yakishapata hadhi ya kidunia UNECSO Global Geopark, kwanza tutapata fedha kutoka UNESCO ambazo tunazikosa kwa sasa, maana yake tutakuwa tunaongeza pato letu la utalii kutoka Fedha za Mfuko wa UNESCO, pili, tutaongeza watalii na hivyo kuongeza fedha za kigeni. (Makofi)

Mheshimiwa Mwenyekiti, kwa hiyo, mchango wangu hasa nataka kusisitiza kwamba hii Kamati ya Kitaifa ya Geopark isiendelee kubaki kama mtoto wa Mamlaka ya Ngorongoro, ili kufanya mambo yao ya kuendelea kuwa geopark ya kidunia yafae, badala yake ije hapa juu ipate hadhi ya kuwa Kamati ya Kitaifa ipewe bajeti, ili iweze kufanya kazi tuweze kupata UNESCO Global Geopark Tanzania za kutosha na tutagundua kwamba tutakuza mafunzo kwa watu wetu, tutakuza utalii, lakini pia tutapata fedha kutoka katika Mfuko wa Taifa wa UNESCO. (Makofi)

Mheshimiwa Mwenyekiti, nashukuru na ahsante, naunga mkono hoja. (Makofi)

MHE. PROF. SHUKRANI E. MANYA: Mheshimiwa Naibu Spika, nakushukuru kwa kunipatia nafasi ili na mimi nichangie hoja ya Waziri wa Fedha na Waziri wa Mipango katika Bajeti Kuu ya Serikali. Nitangulie kusema kwamba ninaunga hoja mkono bajeti hii ipite, ila naomba nisiunge hoja mkono katika hoja ya kuweka kodi katika gesi asilia inayotumika katika magari. Ninaunga hoja mkono bajeti lakini katika hili siungi hoja mkono. (Makofi)

Mheshimiwa Naibu Spika, sekta hii ya matumizi ya gesi asilia katika magari bado ni changa na haiwezekani sekta changa uanze kuiwekea kodi. Maana yake ni kwamba itakuwa ni kama kujipiga risasi mguuni, na kwa jinsi hiyo kujipungunzia mwendo katika safari ya matumizi ya nishati safi. Kwa hiyo, Mheshimiwa Waziri wa Fedha utakapokuja kuhitimisha tafadhali. (Makofi)

Mheshimiwa Naibu Spika, mimi mapendekezo yangu binafsi kodi hiyo kwenye matumizi ya gesi asilia katika magari iondolewe. Kwa sababu magari ambayo sasa hivi yanatumika ni magari madogo madogo ya uber, hata haya light vehicles hayajaanza kutumia. Kwa hiyo, tunataka kuwa-tax wanaotumia uber? Hapana. Hiyo kodi ninasema iondolewe na wala siungi hoja mkono. (Makofi)

Mheshimiwa Naibu Spika, nijielekeze katika…

MHE. ASKOFU JOSEPHAT M. GWAJIMA: Mheshimiwa Naibu Spika, taarifa.

NAIBU SPIKA: Taarifa.

TAARIFA

MHE. ASKOFU JOSEPHAT M. GWAJIMA: Mheshimiwa Naibu Spika, tunapambana kupata clean energy, na unapoongezea kodi kwenye gesi tayari una-encourage deforestation mahala ambapo tulikuwa tumekwishaanza kuhama. Naunga mkono hoja hii, ninamjulisha mwongeaji kwamba na mimi tutasimama pamoja na yeye ili kuzuia kabisa jambo hili lisitokee. (Makofi)

NAIBU SPIKA: Ahsante. Mheshimiwa Profesa, taarifa hiyo?

MHE. PROF. SHUKRANI E. MANYA: Mheshimiwa Naibu Spika, ninaipokea. Ninaendelea kusisitiza kwamba hoja ya kuweka kodi katika gesi asilia ya magari no. It is a big no. Hiyo iondolewe. Nakushukuru sana, Mheshimiwa Askofu Gwajima, kwa support. (Makofi)

Mheshimiwa Naibu Spika, nijielekeze katika Mpango, na Mpango wetu wa Tatu wa Maendeleo ambao sasa unatekelezwa, una vipaumbele ambavyo mojawapo ni kuendeleza rasilimali watu na Mheshimiwa Waziri amekiri kabisa kusema kwamba rasilimali watu ni nguzo katika kujenga uchumi.

Mheshimiwa Naibu Spika, kama tunatambua kwamba rasilimali watu ni nguzo, ninaomba tunapokwenda kutekeleza bajeti hii twende tukaufanye utumishi wa umma uwe wa kuheshimika. Twende tukaufanye utumishi wa umma uweze kuwa na watu waliokuwa na hamasa ya kazi na motisha ya kufanya kazi. Katika hili tujenge utaratibu wa mwendelezo wa utekelezaji wa maono, njozi pamoja na mipango mikakati ya Wizara pamoja na taasisi. (Makofi)

Mheshimiwa Naibu Spika, utakuta kwamba kiongozi fulani hivi anakaa katika nafasi yake ya maamuzi kwa muda wa mwaka, anaondolewa, miaka miwili anaondolewa. Sasa tunasukumaje maendeleo iwapo hakuna muendelezo na mara nyingi kunakuwa na kukatikakatika kwa kuendeleza mipango ya taasisi husika. Lakini pia wakati mwingine, mtumishi anapoonekana kwamba ana ujuzi na uwezo mzuri mara nyingi hapewi nafasi, ataondolewa na utamkuta mtumishi huyo anapelekwa mahali ambapo hata si eneo lake la umahiri, na hii imekuwa ikikatisha tamaa sana watumishi na kwa jinsi hiyo wanashindwa kuwa sehemu ya kusukuma mbele gurudumu la maendeleo na kukuza uchumi. (Makofi)

Mheshimiwa Naibu Spika, kwa jinsi hiyo naomba tunapoendelea kutekeleza bajeti hii hebu watumishi wa umma wapewe nafasi yao ya kufanya maendeleo yao ya nchi kwa kukaa katika nafasi hizo lakini pia kupewa heshima ya utumishi na wala sio kubezwa wakati mwingine kwa sababu wameonekana kwamba wana ushindani. (Makofi)

Mheshimiwa Naibu Spika, sehemu nyingine napenda kuchangia kuhusu mpango wetu unatamka habari ya kwamba kuangazia maendeleo ya viwanda kama sehemu ya kukuza uchumi. Pamoja na kwamba Serikali sio ambayo inayojenga viwanda, lakini ningetamani kuona kwamba mwaka wa fedha unapoanza, Serikali ifanye survey, tathmini ya kuona kwamba ni viwanda vingapi, katika maeneo gani tunavitarajia. Hii sentensi ya ujumla ujumla tu kwamba maendeleo ya viwanda na hatujafanya survey ni kwamba hatujajipa kipimo fulani ambacho mwaka unaokuja tutajipima kwamba tulipanga kuwa na viwanda kadhaa katika maeneo kadhaa. (Makofi)

Mheshimiwa Naibu Spika, kama hatuweki mkazo huo maana yake ni kwamba mwisho wa mwaka hatutaweza kujipima. Kwa hiyo, ningetamani sana Mheshimiwa Waziri wa Mipango inapokuja katika maendeleo ya viwanda awe ameshafanya survey maoteo ni yapi ili tunapofika mwisho wa mwaka tuseme tulitamani viwanda 50 katika maeneo kadhaa; je, tulifikisha lengo au hatukufikisha? Lakini tukienda kwa ujumla jumla hivi itafika mwisho wa mwaka hatuwezi kujifanyia tathmini ya kile ambacho tumekipanga. (Makofi)

Mheshimiwa Naibu Spika, lakini katika mojawapo ya viwanda ambavyo mpango umevizungumzia na nanukuu maelezo ya Waziri Prof. Mkumbo kwamba, “tusipoteze nafasi ya kuwa na kiwanda cha kutengeneza betri za magari ya umeme kwa sababu malighafi ya madini ya Nickel graphate na rare earth itachimbwa hapa siku za karibuni”. (Makofi)

Mheshimiwa Naibu Spika, sasa ninaomba sana katika hili Serikali ifanye kila inaloweza kuvutia teknolojia hii mahali hapa. Yawezekana tukasema lakini tukashindwa kutekeleza, kwa sababu gani? Wachimba madini mara nyingi wana offtake agreements, anachimba kwa sababu anajua mnunuzi yupo wapi? Kwa hiyo, isije ikafika wakati anasema mimi ninachimba kwa sababu wanunuzi wangu wapo na hivyo anapeleka nje. Kwa hiyo, Serikali ifanye kila inaloweza, kuhakikisha kwamba inavutia kiwanda hiki hapa ili sisi Tanzania na nchi nyingine za Afrika zisiendelee kuwa mahali ambapo madini yanakuwa malighafi kwa ajili ya viwanda vya nje. (Makofi)

Mheshimiwa Naibu Spika, kwa hiyo, tunaposema kwamba Serikali ifanye kila inaloweza maana yake ni kwamba Waziri wa Mipango, Waziri wa Madini na Mheshimiwa Rais na watu wengine wote ambao ni wahusika wafanye kila wanaloweza ili kuweza kuvutia kiwanda hiki na hatimaye isije ikawa ni missed opportunity. Isije ikawa ni nafasi ambayo tena tutaona malighafi zetu za madini zinatumika kwa ajili ya kupeleka nje ya nchi na kuwanufaisha watu wengine. (Makofi)

(Hapa kengele ililia kuashiria kwisha kwa muda wa Mzungumzaji)

NAIBU SPIKA: Ahsante Mheshimiwa Profesa.

MHE. PROF. SHUKRANI E. MANYA: Mheshimiwa Naibu Spika, haa! Muda umeisha? (Makofi)

MHE. PROF. SHUKRANI E. MANYA: Mheshimiwa Mwenyekiti, nakushukuru kwa nafasi ya kuchangia Mpango wa Maendeleo ya Taifa ambao umewasilishwa Mezani. Naomba nikubaliane na Mheshimiwa Waziri wa Nchi, Ofisi ya Rais, Mipango ambaye alisema, na naomba nimnukuu kwamba, furaha ya wananchi, furaha ya Watanzania imeongezeka baada ya Serikali yao kukamilisha miradi mikubwa ya SGR. Yeye alisema na DP World, lakini mimi naomba niweke na Bwawa la Nyerere. (Makofi)

Mheshimiwa Mwenyekiti, ni kweli kwa wale ambao wamesafiri na SGR wote wanafurahia maamuzi, utashi na utekelezaji wa Serikali yao wa kufanikisha miradi mikubwa. Kwa jinsi hiyo, ni kweli kwamba inadhihirisha kwamba kumbe Serikali ikiamua, ikapanga vyema, inaweza kufanya mambo makubwa ambayo yanaongeza furaha ya wananchi na kwa kweli hili Serikali heko sana. (Makofi)

Mheshimiwa Mwenyekiti, hii ni kwa sababu SGR imerahisisha usafirishaji. Kila mtu sasa hivi anatamani kusafiri kupitia SGR ili apunguze masaa mengi ya kusafiri kutoka Dodoma kuja Dar es Saalam. Tunaiomba Serikali yetu, kwa kweli vile vipande vya kutoka hapa Dodoma kuelekea Mwanza na vyenyewe vifanywe haraka kwa umahiri huo huo ili tuweze kurahisiha usafirishaji. Pia, ni kweli kwamba Bwawa la Mwalimu Nyerere limeongeza nishati, umeme umekuwa mwingi na mgao umepungua na hilo nalo limeongeza furaha ya wananchi. (Makofi)

Mheshimiwa Mwenyekiti, sasa kwa utashi huo huo ambao Serikali imeweza kufanikisha miradi hii mikubwa, furaha ya Watanzania itakuwa maradufu iwapo miradi ambayo imeendelea kuwa inatajwa mwaka hadi mwaka na yenyewe ikatekelezwa mapema kwa kadiri ya inavyowezekana. (Makofi)

Mheshimiwa Mwenyekiti, nitatoa mifano, Mradi wa Kusindika na Kuchakata Gesi (LNG), Mradi huu ukikamilika au ukianza mapema ni kichocheo cha viwanda vya mbolea na viwanda vya kemikali, vyote ambavyo kwa sasa tunapoongea BRT tunaagiza mbolea nje. Kumbe kama LNG ingeanza mapema na baada ya hapo tunakapata viwanda vinavyotokana na LNG vya mbolea, maana yake tuta-save fedha nyingi inayotumika kuagiza mbolea, kumbe ikapatikana hapa. (Makofi)

Mheshimiwa Mwenyekiti, mradi wa pili, Mradi wa Chuma na Vanadium wa Liganga, mradi ambao umeendelea kuwa unahuishwa mwaka hadi mwaka katika mipango na hotuba za Bajeti za Serikali, tunajenga reli kwa kutumia chuma kingi sana. Ingekuwa ni habari gani kwamba tungezalisha chuma chetu wenyewe na hivyo kikasaidia kutokutumia chuma ambacho hakitokani na viwanda vyetu wenyewe. (Makofi)

Mheshimiwa Mwenyekiti, kwa hiyo, hoja yangu hapa ni kwamba, kwa utashi ambao Serikali imefanikisha miradi mikubwa, basi miradi hii mingine nayo ambayo imeendelea kuwa inaongelewa mwaka hadi mwaka, mimi ningetamani rafiki yangu Mheshimiwa Prof. Mkumbo, Mpango useme lini? Tusiendelee kusema tu, yaani LNG tunasema tunapanga, tunapanga, tunapanda, tuseme ni lini?

Mheshimiwa Mwenyekiti, vihatarishi ambavyo mimi ninaviona katika hili ni kwamba majadiliano yanachukua muda mrefu. Tumeendelea kuwa tunajadili, lakini hatuweki ukomo. Ningetamani ili tuweze kupata manufaa ya kazi na miradi mikubwa inayoendelea, tuangalie kwamba majadiliano yafupishwe ili ifikie mahali miradi hii ianze. (Makofi)

Mheshimiwa Mwenyekiti, kwa sababu tunaongea habari ya bajeti na kubana matumizi, lazima tunapofanya majadiliano ya mambo haya makubwa kwa mfano, LNG na taasisi za kimataifa, tuzingatie kwamba watu wawekeze weledi mkubwa katika majadiliano ili Serikali isiendelee kupoteza fedha za kutoingia katika mikataba ambayo ni ya maslahi kwa Taifa.

Mheshimiwa Mwenyekiti, kwa maana tumeendelea mwaka hadi mwaka kulipa mabilioni ya fedha kwa sababu ya mikataba, kwa sababu tupo katika level ya majadiliano, basi tuweke weledi hapo na uzalendo wa kutosha ili tunapoingia mikataba tupate fedha na siyo tena tuhamishe fedha ndani kupeleka kuwalipa ambao ni wadau wetu wa nje na hatimaye Serikali ikapoteza fedha. (Makofi)

Mheshimiwa Mwenyekiti, jambo lingine ambalo napenda kuchangia katika mpango, napenda kutambua kwamba, mojawapo ya mambo ya msingi katika utekelezaji wa bajeti ni kubana matumizi ya fedha za uendeshaji (fedha za utawala) na badala yake kuwekeza fedha nyingi katika shughuli za maendeleo.

Mheshimiwa Mwenyekiti, pia, ni kuwepo kwa utendaji wa pamoja. Nilitafuta neno hili kwa Kiswahili sikulipata vizuri, lakini ni synergy baina ya Wizara na Wizara, taasisi na taasisi katika Serikali. Hili jambo ninaamini linaleta tija na matokeo na mwisho wake ni huduma bora kwa Watanzania. (Makofi)
Mheshimiwa Mwenyekiti, nitoe mfano ambao napenda kuuweka mezani asubuhi ya leo. Wizara ya Nishati na Wizara ya Maji, Mamlaka za Maji nchini zimeendelea kuwa zinatumia gharama kubwa sana katika uzalishaji wa maji. TANESCO imeendelea kuwa inatoza gharama kubwa hizi ikihusisha gharama za KwH, KvA na VAT na gharama ya kuanzisha mtambo. Yaani zote hizi zinawekwa mteja anapotumia.

Mheshimiwa Mwenyekiti, naomba nitoe mfano, DAWASA Dar es Salaam na Pwani wanatumia shilingi bilioni 2.5 kwa mwezi kwa ajili ya kuzalisha maji wakiilipa TANESCO. Arusha wanatumia shilingi bilioni moja; KASHWASA (Kahama na Shinyanga) shilingi bilioni 670; DUWASA hapa Dodoma tunapokaa wanatumia shilingi milioni 700 kwa mwezi kuzalisha maji kwa ajili ya kutoa huduma ya maji. Kwa nini napendekeza jambo hili?

Mheshimiwa Mwenyekiti, kwa sababu tunao umeme ambao unaonekana unatosheleza mahitaji, unaotokana na ukamilishaji wa Bwawa la Mwalimu Nyerere, pendekezo langu ni kwamba, kwa sababu tunao umeme wa kutosha, badala ya Watanzania kuomba tupunguziwe bei ya umeme, Mamlaka za Maji zipewe special tariff ya umeme. Kupewa special tariff ya umeme maana yake ni kwamba watapunguziwa gharama ili waweze kuzalisha maji kwa bei ndogo na hatimaye hayo yanayotokea kwa kupunguziwa tariff wananchi waweze kupata maji kwa gharama nafuu. Pia, Mamlaka za Maji ziweze kuweka miundombinu nyingine mpya. (Makofi)

Mheshimiwa Mwenyekiti, matokeo yake ni kwamba umeme umepunguzwa kwa section moja ya Serikali, siyo kwa wananchi wote, lakini kwa kuipeleka katika mamlaka za Serikali ukaipa special tariff maana yake ni kwamba, kila kitu huko ambacho kinakwenda kwa mwananchi, kinakwenda kikiwa katika gharama nafuu ambayo mwananchi anaweza kuimudu. Kwa hiyo, katika mpango huu, siyo jambo ambalo nimeliona katika Mpango, lakini napendekeza kwamba Wizara ya Nishati na Wizara ya Maji waweze kukaa pamoja halafu washushe tariff kwa hizi mamlaka za maji. Kwa mfano, kwenye VAT, Maji ni huduma, lakini unatoza VAT Taasisi ya Serikali na Serikali. Maji ni huduma, unatoza gharama ya kuanzisha mtambo KvA, kwa hiyo, gharama inakuwa kubwa unnecessarily. (Makofi)

Mheshimiwa Mwenyekiti, kwa hiyo, pendekezo langu ni kwamba, naomba kuwe na special tariff. Mheshimiwa Prof. Mkumbo rafiki yangu ninaziombea mamlaka za maji special tariffs, bei iliyoshuka ya umeme kwa Mamlaka za Maji tupate maji kwa bei nafuu halafu Mamlaka za Maji ziweze kusambaza maji mengi kwa wananchi. Ninaamini pamoja na hayo, furaha ya wananchi itaendelea kuongezeka. (Makofi)

Mheshimiwa Mwenyekiti, baada ya kusema hayo, naunga mkono hoja na ahsante kwa nafasi. Nakushukuru sana. (Makofi)

MHE. PROF. SHUKRANI E. MANYA: Mheshimiwa Mwenyekiti, nakushukuru kwa nafasi ya kuchangia Muswada ulioko mbele yetu, Muswada wa Sheria ya Usimamizi wa Rasilimali za Maji ya Mwaka 2022. Pia kama sehemu ya Wajumbe wa Kamati tunaunga mkono mapendekezo ya Serikali yaliyoletwa na tungetamani kuona kwamba yale ambayo wanayapendekeza katika Muswada huu, waende kuyasimamia vizuri.

Mheshimiwa Mwenyekiti, kwa sababu gani tunaunga mkono mapendekezo ya Serikali na pia nitumie nafasi hii kuliomba Bunge lako Tukufu yaani Wabunge waweze kuunga mkono hoja iliyoletwa na Waziri, ni kwa sababu moja mapendekezo haya yanabeba maudhui ya kulinda vyanzo vya maji.

Mheshimiwa Mwenyekiti, hili ni jambo la msingi sana kama tusipolinda vyanzo vya maji vya asili vilivyopo gharama za kupata maji kwa ajili ya domestic use, lakini pia tunakwenda kupanua mahitaji ya maji katika nchi hii katika kilimo na umwagiliaji, itakuwa shida sana kama vyanzo vya maji havitalindwa. Kwa hiyo ni hoja ya kwanza kwa nini tunaunga hoja mkono, kwa sababu inaenda kuimarisha udhibiti na usimamizi wa vyanzo vya maji.

Mheshimiwa Mwenyekiti, niseme tu kwamba, Wizara iendelee kuongeza jitihada za kuwafikishia maji Watanzania, wakishakuwa wamepata maji kwa ajili ya matumizi, maana yake kuvilinda vyanzo vya maji inakuwa ni rahisi, lakini kama mtu hana maji ya kutumia kwa vyovyote atayatafuta kwa njia anayoiona. Kwa hiyo kuwafikishia wananchi maji ili wapate maji ya kutumia itakuwa pia ni ulinzi kwa vyanzo vya maji.

Mheshimiwa Mwenyekiti, pia kwa nini tuunge hoja mkono? Hoja hii imebeba maudhui ambayo pia wadau wametia maoni yao kwa maana kwamba wadau muhimu katika sekta ya maji pia wamekubaliana na mapendekezo haya na kuweka maboresho yao ambayo Serikali imeyapokea. Vile vile kwa nini tuunge hoja mkono? Ni kwa sababu inapendekeza adhabu na faini kwa mtu au taasisi ambayo itajihusisha na uharibu wa vyanzo vya maji pamoja na kuharibu mfumo wote wa udhibiti wa vyanzo vya maji.

Mheshimiwa Mwenyekiti, sasa katika Kamati msisitizo wetu ulikuwa kuwa, elimu na ushirikishwaji wa wananchi katika ulinzi na usimamizi ndiyo iwe nyenzo kubwa ya ulinzi. Kwa sababu gani tunasema hivi? Kama unapendekeza adhabu na faini lakini mtu hajui kwamba hata anakosa, siyo sawa. Kwa hiyo Serikali yaani Wizara itumie muda wa kutosha kwa vyombo vya habari kwa namna yoyote inayoweza kupeleka elimu na kuwashirikisha wananchi. Huo ndiyo utakuwa ni ulinzi unaojitosheleza, lakini ukienda na nguvu ya adhabu na faini zilizopendekezwa, watu watatoa faini lakini hutakuwa umelinda vyanzo vya maji, kwa hiyo ndiyo maana tukasema kwamba Wizara itoe elimu na iwashirikishe sana wananchi ili wao wenyewe baada ya kupata elimu waweze kuwa ni walinzi wazuri wa vyanzo vya maji na usimamizi utakuwa ni bora.

Mheshimiwa Mwenyekiti, kwa mfano, watu wengi sana nchini Tanzania tumechimba visima vya maji kwa ajili ya matumizi ya nyumbani, lakini hatukujua kwamba tunahitaji vibali na kwamba kuna faini katika hilo. Ni ukweli usiopingika kwamba katika sasa sijui Kiswahili cha aquifer ni nini, lakini katika aquifer moja ukitoboa mashimo mengi sana ya visima, utaharibu kabisa mfumo wa maji, lakini hatujui. Sasa ndiyo maana kwamba lazima hiyo elimu wananchi waipate, kwamba jamani nyinyi katika mkondo huu hapa mko katika aquifer moja, geological formation ya aquifer moja hatuhitaji visima 20 hapa, la sivyo tutaharibu, elimu hiyo hatuijui, ni lazima tuipate ili tuweze kulinda hivyo vyanzo vya maji.

Mheshimiwa Mwenyekiti, wakati mwingine watu huchimba visima akipata maji katika yale maji ya juu juu ambayo siyo aquifer anaamini amepata maji, baadaye kisima kinakauka elimu hiyo hatuijui. Kwa hiyo ndiyo maana Wizara hii inahitaji kufanya sana uhamasishaji na ushirikishwaji ili hata visima vilivyochimbwa vionekane kwamba vina ubora wa kutosha.

Mheshimiwa Mwenyekiti, watu pia wamekuwa wakitumia chemchem yao siku zote, Waziri hajawapelekea maji ya bomba, wanaitumia kwa jinsi wanavyoweza, wakati mwingine anamwagilia ili apate kabichi ya kula. Mheshimiwa Waziri asiende akampiga faini mtu yule amweleweshe kwanza na amsaidie namna ya ambavyo atapata maji kwa ajili ya kukidhi mahitaji yake, kwa sababu maji ni hitaji la msingi. Sasa Waziri akifika akampiga faini kwa sababu anatumia maji ya chemchem hajampa maji, nadhani Waziri anaelewa kabisa kwamba maji ni haki ya msingi, anayahitaji kwa matumizi, kwa hiyo tusitangulize faini kabla ya kutoa elimu.

Mheshimiwa Mwenyekiti, katika ibara ya 13 inapendekezwa Waziri aweze kuanzisha maabara kwa ajili ya ubora wa maji. Hili jambo ni la kupongezwa na Mheshimiwa Waziri atafute vyanzo vya fedha kokote anakoweza kupata aanzishe maabara za kupima ubora wa maji. Kwa nini nadhani kwamba hili ni jambo la msingi? Watanzania wanaotoka baadhi ya maeneo sasa siyo kwamba na-abuse lakini tunaona kwamba wana meno ambayo yana rangi ya kahawia kwa sababu ya fluorine. Mara nyingi tunadhani kwamba hiyo ndiyo athari peke yake ya fluorine nyingi katika maji, lakini florine ikizidi inaleteleza hadi osteoporosis, ugonjwa wa kukonda mifupa inakwenda mpaka kukuharibu joints, inazi-damage fluorine nyingi, lakini watu wengi katika maeneo ambayo tunatoka wanatumia maji, tunaona tu meno yao yamekuwa kahawia tunasema anatoka Singida, huyu anatoka Moshi huyu. Kwa hiyo lazima Waziri aweke maabara ili zipime ubora wa maji kabla ya kutumiwa kwa sababu athari za elements nyingi katika maji ni kubwa zaidi ya zinazoonekana.

Mheshimiwa Mwenyekiti, mfano wa uchafuzi wa maji ambao ni mbaya zaidi na huwa hatuiongelei ni nitrate. Nitrate inaingia katika maji kutoka kwenye vyoo na maji ya viwandani mara nyingi visima vile vilivyochimbwa vifupi wanatumia yale maji kukiwa na nitrate nyingi sana. Sasa unashangaa kwa nini tuna saratani nyingi na kuna birth defects yaani kizazi kinaharibika kwa sababu ya too much nitrate katika maji. Kwa hiyo water quality laboratories ni za msingi sana ili Watanzania watumie maji ambayo yako quality, tutamsaidia sana Mheshimiwa Ummy Mwalimu kutojadili kwamba vyanzo vya kansa vinatoka wapi kumbe vingine ni kwa sababu ya too much nitrate. Kwa hiyo Water Quality Laboratories ni za msingi.

Mheshimiwa Mwenyekiti, mwisho, sera tunajadili Sera ya mwaka 2002 ambapo population ya Watanzania ilikuwa ni 34,000,000 sensa itatwambia lakini tuko almost doubled, sasa una sera ya population ya watu ambao wame-double, yawezekana ikawa haikidhi mahitaji ya sasa. Kwa hiyo tunaomba Wizara iharakishe mchakato wa kuwa na sera mpya ambayo ita- take on both, Dira ya Maendeleo ya miaka 25 mingine, lakini pia kuangalia maendeleo ya kisasa, miji yetu imekua na kila maendeleo mengi yamefanyika Tanzania baada ya miaka hii 20, tupate Sera mpya ya Maji ambayo itakuwa inakidhi mahitaji ya sasa.

Mheshimiwa Mwenyekiti, kwa mchango huo, naunga mkono hoja na tumwombe sana Waziri akayasimamie haya na atafanikiwa sana katika Wizara ambayo amepewa dhamana kuisimamia. Ahsante sana.